Nie ma co do tego wątpliwości, że górnictwo to jeden z filarów polskiego przemysłu. Nasz kraj jest bogaty w surowce mineralne i posiada bogatą tradycję ich wydobycia. Warto wiedzieć, że górnictwo w Polsce rozwija się aż od czasów średniowiecznych. Jakie surowce są wydobywane w naszym kraju? Jak przedstawia się historia polskiego górnictwa? Jakie są najważniejsze surowce wydobywane na terenie naszego państwa i jak pod tym względem Polska wypada na tle reszty świata? Jakie są najistotniejsze kopalnie w naszym kraju? Przekonamy się poniżej:
Górnictwo w Polsce – historia
Jak zostało wspomniane, górnictwo w Polsce intensywnie rozwija się już od średniowiecza, jednak jego początki to jeszcze znacznie bardziej odległa przeszłość. Kopalnia krzemienia w miejscowości Krzemionki pochodzi jeszcze z epoki kamienia. Jeśli chodzi o wciąż czynne wydobycie, to warzelnie soli kamiennej w żupie wielickiej istniały już od X wieku. Wtedy także zaczęto eksploatować rudy żelaza w Zagłębiu Staropolskim, Puszczy Kurpiowskiej, na Podhalu i w Wielkopolsce.
Z kolei w XII wieku rozpoczęto wydobycie rud srebra i ołowiu w rejonie Bytomia, a stulecie później dokonywano tego także w okolicach Olkusza. W XIII wieku rozwinęło się również górnictwo złota – na terenie Dolnego Śląska i Małopolski prowadzono jego eksploatację szybową. Natomiast eksploatację rud miedzi rozpoczęto prawdopodobnie dopiero w XV wieku, w okolicach Kielc, Tarnowskich Gór, Bytomia i Olkusza. W XVI wieku zaczęto z kolei wydobywać rudy ołowiu na Górnym Śląsku i siarkę w Swoszowicach pod Krakowem. Wraz z rozwojem górnictwa, górnicy (początkowo niewolnicy i chłopi pańszczyźniani) stawali się rzemieślnikami, otrzymywali specjalne prawa i przywileje. Powstawały nawet zrzeszenia wolnych górników zwane gwarectwami.
Górnictwo węglowe na terenie Polski jest znane od XVI wieku, jednak jego rozwój zaczął się dopiero w drugiej połowie XVIII stulecia, kiedy węgiel kamienny zaczęto stosować w hutnictwie żelaza i metali nieżelaznych. W 1780-90 w kopalniach węgla zastosowano eksploatację filarową, zaczęto wykonywać wrąb, wprowadzono szyny żelazne oraz transport konny. Stopniowo eliminowano więc kieraty i kołowroty, które służyły do wyciągania urobku szybem, zastępując je parowymi maszynami wyciągowymi. Zaczęto stosować czarny proch do urabiania węgla, a następnie energię elektryczną do napędu maszyn i urządzeń górniczych. W 1818 roku największa kopalnia “Król” w Chorzowie wydobywała około 240 ton węgla dziennie. Lata 20. i 30. XIX wieku to z kolei okres największej świetności kolebki polskiego górnictwa – Zagłębia Staropolskiego (Staropolski Okręg Przemysłowy).
W drugiej połowie XIX wieku wzrost zapotrzebowania na węgiel kamienny spowodował szybki rozwój górnictwa na Wyżynie Śląskiej, gdzie wcześniej eksploatowano rudy żelaza i metali nieżelaznych. Do końca XIX wieku powstało tam 36 kopalń, a krajowe wydobycie węgla kamiennego zwiększyło się z 1 miliona ton w 1850 do 15 milionów w 1885. Do 1913 roku w Zagłębiu Górnośląskim powstały kolejne 24 kopalnie, a wydobycie węgla kamiennego wzrosło do 52 milionów ton. W latach 1882-1913 liczba osób zatrudnionych w górnictwie węgla kamiennego zwiększyła się z 43 tysięcy do 150 tysięcy osób (z 55% do ponad 80% ogółu zatrudnionych w całym górnictwie), co świadczy o zdominowaniu górnictwa przez górnictwo węgla kamiennego. Tendencja ta utrzymała się również w okresie międzywojennym; 1938 w polskim górnictwie węgla kamiennego było zatrudnionych 80,7 tysiąca osób, w górnictwie ropy naftowej – 10,7 tysiąca, rud żelaza – 7,5 tysiąca oraz rud cynku i ołowiu – 2,1 tysiąca.
Wydobycie ropy naftowej rozpoczęło się w Polsce w drugiej połowie XIX wieku. W 1854 roku Ignacy Łukasiewicz założył w Bóbrce koło Krosna pierwszą polską kopalnię ropy naftowej. Eksploatację gazu ziemnego rozpoczęto z kolei dopiero w okresie międzywojennym.
Rozwój górnictwa w Polsce był ściśle związany z prowadzonymi na dużą skalę badaniami naukowymi oraz kształceniem kadr górniczych. W 1919 roku utworzono w Krakowie Akademię Górniczą (przemianowaną w 1946 na Akademię Górniczo-Hutniczą). W 1924 założono Kopalnię Doświadczalną “Barbara” w Mikołowie, w której prowadzono badania nad zagadnieniami bezpieczeństwa pracy w górnictwie. W tym czasie znaczny udział miał w polskim przemyśle górniczym kapitał zagraniczny. W okresie okupacji niemieckiej górnictwo polskie poniosło dotkliwe straty.
Górnictwo węgla brunatnego, mimo tradycji sięgających przełomu XIX i XX wieku, rozwinęło się dopiero po II wojnie światowej. Obecnie węgiel brunatny eksploatuje się w Zagłębiu Konińskim (w rejonie Adamowa i Konina), Turoszowskim (w rejonie Turka) i Bełchatowskim (w rejonie Bełchatowa). Jest to głównie węgiel energetyczny wykorzystywany jako paliwo w elektrowniach sąsiadujących z kopalniami. Tylko niewielka jego część nadaje się do brykietowania, a jeszcze mniejsza – do przetwórstwa chemicznego. Jednostkowy koszt produkcji energii elektrycznej w elektrowniach opalanych węglem brunatnym czyni go konkurencyjnym w stosunku do węgla kamiennego. Ogromnym problemem jest jednak wpływ odkrywkowej eksploatacji węgla brunatnego na środowisko przyrodnicze. Powoduje ona naruszenie powierzchni eksploatowanego terenu (trwałe i przejściowe), a także zmiany w systemie wód powierzchniowych i podziemnych.
Po II wojnie światowej w wyniku systematycznie prowadzonych prac geologiczno-poszukiwawczych zostały odkryte nowe złoża węgla kamiennego, węgla brunatnego, siarki, soli kamiennej i surowców skalnych, a także rud: miedzi, cynku i ołowiu oraz żelaza. Powstały nowe zagłębia górnicze, a Polska stała się nie tylko liczącym się w świecie producentem surowców, ale i ich eksporterem. Eksportowano jednak głównie surowce które nie były przetworzone lub o niskim stopniu przetworzenia, a stosowanie niewłaściwego systemu cen surowców i energii, niższych niż wynikające z kosztów ich wytwarzania, zniekształciło efektywność ekonomiczną górnictwa. Ponadto w otoczeniu zagłębi górniczych powstały znaczne przekształcenia środowiska przyrodniczego.
Sytuacja górnictwa w Polsce obecnie
Wprowadzanym od 1990 zasadom gospodarki rynkowej towarzyszyło przewartościowanie roli górnictwa w gospodarce Polski. Powstaje świadomość konieczności stopniowej likwidacji kopalń o trwałym braku rentowności lub znacznej uciążliwości dla środowiska przyrodniczego. Obecnie w Polsce eksploatuje się ponad 50 rodzajów kopalin (według bardziej szczegółowej klasyfikacji ponad 70). Z punktu widzenia zasobności złóż najważniejsze z nich to:
- Węgiel kamienny
- Węgiel brunatny
- Rudy miedzi, cynku i ołowiu oraz towarzyszące im srebro
- Siarka
- Sól kamienna
- Surowce skalne.
Górnictwo węglowe w Polsce
Węgiel kamienny eksploatowany jest w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym i Lubelskim Zagłębiu Węglowym (kopalnia Bogdanka koło Łęcznej). Największe Zagłębie Górnośląskie dostarcza ponad 97% krajowego wydobycia węgla kamiennego. Większość jego zasobów stanowi węgiel energetyczny, wykorzystywany jako paliwo w energetyce oraz jako opał w gospodarstwach domowych. Około 25% zasobów to węgiel koksujący, wykorzystywany w przemyśle koksochemicznym i gazowniczym; najlepsze gatunki tego węgla występują w południowo-zachodniej części zagłębia, zwanej Rybnickim Okręgiem Węglowym. Po II wojnie światowej kilkakrotnie wzrosło wydobycie węgla kamiennego (z 47,3 milionów ton w 1946 do 201 milionów ton w 1979). Nie towarzyszyły temu jednak inwestycje służące ochronie środowiska, które w górnictwie polskim są szczególnie ważne ze względu na znaczne zasiarczenie najkorzystniej zalegających pokładów i zasolenie wód kopalnianych.
Słabą stroną polskiego górnictwa węgla kamiennego, w porównaniu z innymi krajami będącymi głównymi eksporterami węgla kamiennego (USA, RPA, Australia i Kanada), jest kilkakrotnie mniejsza wydajność pracy (mierzona ilością wydobytego węgla na jednego zatrudnionego w górnictwie). Decyduje o tym zarówno znaczna głębokość zalegania i niekorzystne warunki geologiczne złóż w Polsce (dla przykładu w Australii 65% wydobywanego węgla kamiennego pochodzi z kopalń odkrywkowych), jak i gorsze wyposażenie górników w narzędzia małej mechanizacji, czyniące pracę wydajniejszą, lżejszą i bezpieczniejszą. Po 1990 roku podjęto decyzje o stopniowej likwidacji kilkunastu kopalń, w tym wszystkich 4 w Zagłębiu Dolnośląskim, w których mimo wysokiej jakości węgla, jego wydobycie było zwyczajnie nieopłacalne. W latach dziewięćdziesiątych rozpoczęto restrukturyzację górnictwa węgla kamiennego w Polsce wspomaganą środkami finansowymi Banku Światowego. Celem restrukturyzacji było dostosowanie górnictwa węgla kamiennego do wymogów gospodarki rynkowej oraz międzynarodowej konkurencyjności.
Właściwa restrukturyzacja rozpoczęła się 1993 roku. Ustawa z 3 II 1993 o przekształceniach własnościowych niektórych przedsiębiorstw o szczególnym znaczeniu dla gospodarki państwa stworzyła podstawy prawne do prywatyzacji górnictwa na drodze kapitałowej. Koncentracja kapitału w nowo powstałych jednostkach organizacyjnych umożliwia im podejmowanie przedsięwzięć inwestycyjnych o skali przekraczającej możliwości pojedynczych kopalń. Jednocześnie w poszczególnych kopalniach dokonują się istotne zmiany – następuje likwidacja kopalń nierentownych, eliminowanie wydobycia z obszarów wyeksploatowanych i o złych warunkach eksploatacji, ograniczanie niekorzystnego wpływu na środowisko, łączenie kopalń o sąsiadujących polach górniczych, tworzenie nowych podmiotów gospodarczych na bazie zbędnego majątku kopalń.
Górnictwo naftowe w Polsce
Wydobycie ropy naftowej i gazu ziemnego w Karpatach, zapadlisku przedkarpackim, monoklinie przedsudeckiej, na Pomorzu Zachodnim, a także u wybrzeża Morza Bałtyckiego utrzymuje się od lat na zbliżonym poziomie – pokrywa zaledwie ponad 1% krajowego zapotrzebowania na ropę naftową i ponad 30% na gaz ziemny. Najwięcej ropy (50% krajowego wydobycia) pochodzi z szelfu Morza Bałtyckiego, natomiast gazu ziemnego – 42% z rejonu Ostrów Wielkopolski-Rawicz w południowej części Niziny Wielkopolskiej i 25% z rejonu Przemyśl-Jarosław-Lubaczów we wschodniej części Kotliny Sandomierskiej.
Górnictwo cynku i ołowiu w Polsce
Tradycyjnym regionem górnictwa rud cynku i ołowiu jest Wyżyna Śląska. Do 1960 roku roku wydobycie rud koncentrowało się w sąsiedztwie Bytomia, a następnie stopniowo przesuwało się w rejony Chrzanowa, Olkusza i Zawiercia. W ten sposób uformował się region śląsko-krakowski, w którym eksploatowane rudy zawierają 3-7% cynku i 1-2,5% ołowiu oraz cenne dodatki, w tym zwłaszcza srebro. Górnictwo rud miedzi rozwinęło się w 1957 roku, kiedy to w rejonie Lubina odkryto złoża należące do największych w Europie. Stały się one podstawą rozwoju Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego. Eksploatowane tam rudy zawierają 1-2% miedzi oraz cenne dodatki, w tym srebro.
Górnictwo skalne w Polsce
W Polsce rocznie wydobywa się około 250 milionów ton surowców skalnych z około 1500 złóż. Złoża te istnieją na terenie prawie całego kraju, ale ich największa koncentracja występuje na Wyżynie Śląsko-Krakowskiej i Małopolskiej (od Opola po środkową Wisłę), w Sudetach i Przedgórzu Sudeckim. Z punktu widzenia zasobności złóż do najważniejszych surowców skalnych należą:
- Skały budowlane i drogowe; głównie piaskowce, bazalty, porfiry, marmury
- Wapienie
- Dolomity
- Kreda
- Surowce ilaste; głównie łupki ilaste, iły i gliny
- Gips
- Anhydryt.
Największe kopalnie w Polsce
Największą, wciąż działającą kopalnią głębinową węgla kamiennego w Polsce jest Kopalnia Węgla Kamiennego Chwałowice. Swoją nazwę zawdzięcza ona dzielnicy Rybnika, w której jest położona. Każdego dnia wydobywa ona 10,5 tysiąca ton węgla gazowo-płomiennego typu 32.1.
Z kolei największą kopalnią węgla brunatnego w Polsce, a także największą dziurą w ziemi w Europie jest odkrywkowa Kopalnia Węgla Brunatnego Bełchatów. Liczy sobie ona ponad 12 kilometrów długości, 3 kilometry szerokości i 200 metrów głębokości. Rocznie w Bełchatowie wydobywa się około 40 milionów ton tego surowca. Dzięki tak dużym ilościom wydobywanego węgla brunatnego, to właśnie ten surowiec z tej kopalni jest obecnie najtańszym polskim węglem na rynku i to z niego produkowana jest najtańsza energia.
Co ciekawe, najgłębiej sięgającą kopalnią w Polsce jest kopalnia Budryk w Ornontowicach, której wyrobiska położone są na poziomie 1290 metrów pod ziemią. Wkrótce jednak najgłębszym szybem ma stać się Głogów Głęboki Przemysłowy. Ma on sięgnąć do poziomu 1319 metrów i umożliwić wydobywanie z tej głębokości miedzi spółce KGHM Polska Miedź.
Górnictwo w Polsce – statystyki
Około 25% wydobycia wszystkich surowców w Polsce stanowi węgiel kamienny. Jego udokumentowane zasoby wynoszą ponad 50 miliardów ton, a pod względem rocznego wydobycia (około 60 milionów ton) nasz kraj plasuje się na 10 miejscu na świecie.
Roczne wydobycie węgla brunatnego jest jeszcze wyższe – sięga 70 milionów ton rocznie, co plasuje Polskę na siódmej pozycji pod tym względem na świecie. Zasoby z kolei szacowane są na 42 miliardy ton, natomiast udokumentowane 23 miliardy.
Zasoby siarki rodzimej w Polsce wynoszą ponad 500 milionów ton, nasz kraj jest ostatnim na świecie, który jeszcze wydobywa ten surowiec spod ziemi, zamiast pozyskiwać innymi sposobami. Z tego powodu jest także liderem światowej produkcji, która wynosi ponad pół miliona ton rocznie.
Co ciekawe, Polska jest także czołowym światowym producentem srebra. W minionym roku produkcja wyniosła rekordowe 1417 ton, a jego złoża szacowane są na ponad 100 tysięcy ton.