Co zrobić w sytuacji, kiedy aby dokonać jakiejś czynności sądowej w sprawie cywilnej należy ponieść koszty za postępowanie sądowe, a nasze możliwości finansowe nie pozwalają na ich poniesienie? Artykuł ten przybliży czym są koszty sądowe, jak rozróżnić opłaty od wydatków, czym się różni zwolnienie od kosztów sądowych w części od zwolnienia w całości, czym się różni zwolnienie od kosztów sądowych z mocy ustawy od zwolnienia na wniosek.
Informacje ogólne
Sprawy sądowe w sprawach cywilnych są związane z kosztami sądowymi, które strony biorące udział w sprawie mogą ponieść.
Zwolnienie od kosztów sądowych stanowi pomoc Państwa dla osób, które – wobec bardzo trudnej sytuacji materialnej – nie mogą ponieść kosztów sądowych bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny, zwłaszcza dla osób bezrobotnych, chorych, samotnych lub bez źródeł stałego dochodu i bez majątku.
Kwestie kosztów sądowych reguluje ustawa z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (dalej: k.s.c.u.).
Definicję kosztów sądowych zawiera art. 2 ust. 1 k.s.c.u., zgodnie z którym „Koszty sądowe obejmują opłaty i wydatki.”, zaś:
- opłata jest pobierana od pisma, jeżeli przepis ustawy przewiduje jej pobranie, np. od: pozwu, wniosku wszczynającego określone postępowanie, apelacji, zażalenia, a kwestie te zostały uregulowane w art. 3 i 4 k.s.c.u.,
- wydatki to m.in.:
- zwrot kosztów podróży i noclegu oraz utraconych zarobków lub dochodów świadków,
- wynagrodzenie i zwrot kosztów poniesionych przez biegłych, tłumaczy oraz kuratorów ustanowionych dla strony w danej sprawie,
- zryczałtowane koszty przeprowadzenia dowodu z opinii opiniodawczego zespołu sądowych specjalistów,
- koszty mediacji prowadzonej na skutek skierowania przez sąd, a kwestie te zostały uregulowane w art. 5 k.s.c.u.
Zwolnienie osoby fizycznej od kosztów sądowych w sprawach cywilnych
Co do zasady pisma sądowe (w szczególności wszczynające postępowanie) podlegają opłacie sądowej, lecz ustawodawca przewidział zwolnienia w tym zakresie.
Przepisy ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych regulują kwestię zwolnienia od kosztów sądowych w artykułach 94-118, w tym m.in. osób fizycznych.
Zwolnienie od kosztów sądowych może:
- wynikać z mocy ustawy, czyli z przepisu ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych,
- zostać udzielone przez sąd na wniosek osoby zainteresowanej.
Zwolnienie z ponoszenia kosztów sądowych z mocy ustawy
Zwolnienie z ponoszenia kosztów sądowych może wynikać z mocy ustawy, w ramach którego wyróżniamy 2 rodzaje zwolnień:
- przedmiotowe – co do określonego rodzaju spraw / pism / czynności procesowych,
- podmiotowe – co do określonych osób.
Zwolnienie przedmiotowe
Zwolnienie przedmiotowe zostało uregulowane w art. 95 k.s.c.u. i dotyczy:
- wniosku:
- o udzielenie zabezpieczenia, zgłoszonego w piśmie rozpoczynającym postępowanie,
- o przyjęcie oświadczenia o uznaniu dziecka, o nadanie dziecku nazwiska, o przysposobienie dziecka, o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką oraz o umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej lub rodzinnym domu dziecka,
- o przesłuchanie świadka testamentu ustnego, o otwarcie i ogłoszenie testamentu oraz o zwolnienie z obowiązków wykonawcy testamentu,
- będącego podstawą wszczęcia przez sąd postępowania z urzędu, a także od pism składanych sądowi opiekuńczemu w wykonaniu obowiązku wynikającego z ustawy albo nałożonego przez ten sąd,
- o odtworzenie zaginionych lub zniszczonych akt,
- o wpis:
– w księdze wieczystej prawa własności uzyskanego na podstawie przekształcenia, o którym mowa w art. 1 ust. 1a ustawy z 29 lipca 2005 r. o przekształceniu prawa użytkowania wieczystego w prawo własności nieruchomości,
– do Krajowego Rejestru Sądowego organizacji społecznych oraz kościołów i związków wyznaniowych ubiegających się o status organizacji pożytku publicznego,
- o naczelnika urzędu skarbowego o wpis w księdze wieczystej hipoteki przymusowej na zabezpieczenie należności państw członkowskich lub państw trzecich w rozumieniu art. 1a pkt 8c i 8d ustawy z 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji,
- wynikającego ze zmian w podziale terytorialnym państwa, o wpis w księdze wieczystej prawa własności i prawa użytkowania wieczystego na rzecz jednostek samorządu terytorialnego,
- o zatwierdzenie ugody zawartej przed mediatorem w wyniku prowadzenia mediacji na podstawie umowy o mediację,
- komornika o wykreślenie w księdze wieczystej wpisu o wszczęciu egzekucji,
- pozwu o:
- odszkodowanie, o którym mowa w art. 6 ustawy z 22 listopada 2002 r. o wyrównywaniu strat majątkowych wynikających z ograniczenia w czasie stanu nadzwyczajnego wolności i praw człowieka i obywatela,
- ochronę dóbr osobistych, gdy sprawa dotyczy patriotycznych tradycji zmagań Narodu Polskiego z okupantami, nazizmem i komunizmem, wniesionego przez:
– kombatanta w rozumieniu art. 1 ust. 1 ustawy z 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego lub jego zstępnego, a także:
– osobę prawną lub jednostkę organizacyjną niebędącą osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, których statutowym celem jest ochrona patriotycznych tradycji zmagań Narodu Polskiego z okupantami, nazizmem i komunizmem,
- roszczenie majątkowe z tytułu zbrodni ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości, zbrodni wojennej lub zbrodni agresji,
- ochronę dobrego imienia Rzeczypospolitej Polskiej lub Narodu Polskiego, o którym mowa w art. 53o i art. 53p ustawy z 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu,
- zażalenia na postanowienie sądu:
- którego przedmiotem jest odmowa zwolnienia od kosztów sądowych lub cofnięcie takiego zwolnienia oraz odmowa ustanowienia adwokata lub radcy prawnego lub ich odwołanie,
- dotyczące wysokości opłaty albo wysokości wydatków,
- skargi na orzeczenie referendarza sądowego w przedmiocie:
- zwolnienia od kosztów sądowych,
- odmowy ustanowienia adwokata lub radcy prawnego,
- wniosku, zażalenia i apelacji nieletniego w postępowaniu w sprawach nieletnich,
- skargi na orzeczenie referendarza sądowego i zażalenia w elektronicznym postępowaniu upominawczym.
Zwolnienie podmiotowe
Zwolnienie podmiotowe zostało uregulowane w art. 96 k.s.c.u., który wskazuje, że nie mają obowiązku uiszczania kosztów sądowych:
- strona:
- dochodząca:
– ustalenia ojcostwa lub macierzyństwa oraz roszczeń z tym związanych,
– roszczeń alimentacyjnych,
– naprawienia szkód spowodowanych ruchem zakładu górniczego, o których mowa w dziale VIII ustawy z 9 czerwca 2011 r. – Prawo geologiczne i górnicze,
- pozwana w sprawie o obniżenie alimentów,
- wnosząca o uznanie postanowień umownych za niedozwolone,
- w sprawach:
– związanych z ochroną zdrowia psychicznego,
– dotyczących wypłat oraz zwrotu należności powstałych w wyniku realizacji przepisów z zakresu ochrony roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy,
- która została zwolniona od kosztów sądowych przez sąd – w zakresie przyznanego jej zwolnienia,
- pracownik wnoszący powództwo albo składający wniosek o wszczęcie postępowania nieprocesowego (z zastrzeżeniem, iż w sprawach w których wartość przedmiotu sporu przewyższa 50.000,00 zł, od pracownika i pracodawcy pobiera się opłatę stosunkową od wszystkich podlegających opłacie pism) lub strona wnosząca odwołanie do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych,
- kurator wyznaczony przez sąd orzekający lub sąd opiekuńczy dla danej sprawy,
- prokurator, Rzecznik Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Dziecka, Rzecznik Praw Pacjenta i Rzecznik Finansowy,
- powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów w sprawach dotyczących praktyk ograniczających konkurencję oraz praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów,
- inspektor pracy oraz związki zawodowe w sprawach z zakresu prawa pracy,
- osoba:
- ubezwłasnowolniona w sprawach o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia,
- ubiegająca się o uzyskanie kompensaty na podstawie ustawy z 7 lipca 2005 r. o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych czynów zabronionych,
- dotknięta przemocą w rodzinie w sprawach o zobowiązanie osoby stosującej przemoc w rodzinie do opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazanie zbliżania się do tego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia,
- powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów w sprawach dotyczących ochrony indywidualnych interesów konsumenta,
zaś:
- za kuratora wydatki ponosi tymczasowo strona, dla której kurator został ustanowiony, a gdyby to nie było możliwe – strona, która swym wnioskiem lub swą czynnością spowodowała ustanowienie kuratora, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej,
- w pozostałych wypadkach, niż strona dochodząca ustalenia ojcostwa lub macierzyństwa oraz roszczeń z tym związanych, za stronę zwolnioną od kosztów sądowych wydatki ponosi tymczasowo Skarb Państwa,
- w wypadku gdy powództwo o ustalenie ojcostwa okaże się oczywiście bezzasadne, sąd w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie może obciążyć powoda nieuiszczonymi kosztami sądowymi, biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności sprawy.
Rodzaj zwolnienia od kosztów sądowych w sprawach cywilnych
Zwolnienie od kosztów sądowych w sprawach cywilnych może być częściowe lub w całości i wynika z ustawy lub następuje na wniosek osoby występującej o takie zwolnienie.
Zwolnienie w całości od kosztów sądowych w sprawach cywilnych
Strona, która w całości została zwolniona od kosztów sądowych z mocy ustawy:
- nie uiszcza opłat sądowych,
- nie ponosi wydatków,
które tymczasowo obciążają Skarb Państwa.
Taka sama zasada obowiązuje w sytuacji, kiedy strona została zwolniona przez Sąd od kosztów sądowych w całości.
Zwolnienie częściowe od kosztów sądowych w sprawach cywilnych
Strona może zostać zwolniona przez Sąd od kosztów sądowych w części, jeśli strona jest w stanie ponieść tylko część tych kosztów.
Zwolnienie częściowe od kosztów sądowych może polegać na:
- zwolnieniu od poniesienia:
- albo ułamkowej lub procentowej ich części,
- albo określonej ich kwoty,
- albo niektórych opłat lub wydatków,
- przyznaniu zwolnienia co do:
- pewnej części roszczenia,
lub co do:
- niektórych roszczeń dochodzonych łącznie, a Sąd roszczenia te lub ich części oznacza w postanowieniu o przyznaniu częściowego zwolnienia od kosztów sądowych.
Strona, która jest częściowo zwolniona od kosztów sądowych jest obowiązana uiścić opłaty i ponieść wydatki, w wysokości, jaka nie jest objęta zwolnieniem przyznanym przez sąd.
Koszty sądowe, co do których strona została częściowo zwolniona obciążają tymczasowo Skarb Państwa.
Obowiązek zwrotu kosztów procesu stronie przeciwnej
Należy pamiętać, że nawet kiedy nastąpi zwolnienie od kosztów sądowych, to nie zwalnia to strony od obowiązku zwrotu kosztów procesu przeciwnikowi.
Zatem może wystąpić sytuacja, kiedy strona nie będzie ponosić kosztów sądowych w sprawie (np. opłat sądowych od pism podlegających takiej opłacie), lecz w orzeczeniu – co do istoty sprawy – zostanie zobowiązana do zwrotu kosztów procesu stronie przeciwnej (np. w sytuacji, kiedy strona przeciwna wygra sprawę).
Zgodnie z poglądem Sądu Najwyższego:
- „Zwolnienie od kosztów sądowych nie może pociągać za sobą automatycznie konsekwencji w postaci przyjęcia, że zachodzi „wypadek szczególnie uzasadniony” w rozumieniu art. 102 k.p.c. Celem instytucji zwolnienia od kosztów sądowych jest zagwarantowanie prawa strony dostępu do sądu, które to prawo nie powinno być ograniczane ze względu na sytuację materialną strony. Uwzględnienie tego celu odpada w sytuacji, gdy sąd rozstrzyga o kosztach procesu między stronami.” (postanowienie SN z 8.12.2011 r., IV CZ 111/11, LEX nr 1119554),
- „Celem instytucji zwolnienia od kosztów sądowych jest zagwarantowanie prawa strony dostępu do sądu, które to prawo nie powinno być ograniczane ze względu na sytuację materialną strony. Uwzględnienie tego celu odpada w sytuacji, gdy sąd rozstrzyga o kosztach procesu między stronami.” (postanowienie SN z 8.12.2011 r., IV CZ 101/11, LEX nr 1294336),
- „1. Zwolnienie od kosztów sądowych nie zwalnia strony od obowiązku zwrotu kosztów procesu przeciwnikowi (art. 108 u.k.s.c.). Należy więc rozróżnić sytuację, w której strona ze względu na brak środków materialnych, byłaby pozbawiona (czy ograniczona) dostępu do wymiaru sprawiedliwości, od zobowiązania takiej strony przegrywającej proces do zwrotu kosztów procesu. Zasądzenie ich na rzecz przeciwnika nie ogranicza strony w prawie do sądu. Zwolnienie strony od kosztów sądowych samo przez się nie wskazuje, że występuje szczególnie uzasadniony przypadek, aby odstąpić od obciążenia takiej strony kosztami procesu.
- Fakt, że powód przebywa w Areszcie Śledczym nie jest „wypadkiem szczególnie uzasadnionym” w rozumieniu art. 102 k.p.c. Powód wytaczając powództwo, a następnie wnosząc apelację, powinien liczyć się z obowiązkiem poniesienia kosztów postępowania, gdyż odpłatność wymiaru sprawiedliwości stanowi regułę.” (postanowienie SN z 23.02.2012 r., V CZ 138/11, LEX nr 1215302).
Podsumowanie
Warto zatem znać powyższe okoliczności, by w razie postępowania sądowego w sprawach cywilnych ocenić, czy jesteśmy zobowiązani do ponoszenia kosztów sądowych w sprawach cywilnych, a jeżeli tak, to w jakim zakresie.
Powyższe pozwoli nam też rozróżnić zwolnienie od kosztów sądowych w sprawach cywilnych w całości i części, a także czym się różni zwolnienie podmiotowe od przedmiotowego.
