Kogo obciąża obowiązek alimentacyjny na rzecz dzieci i w jakim zakresie?

Kiedy pojawia się kwestia obowiązku ponoszenia przez nas alimentów na rzecz małoletnich dzieci, zastanawiamy się kto jest obowiązany do ponoszenia alimentów wobec dziecka i jaki jest zakres obowiązku alimentacyjnego.

Poniższy tekst przybliży nam czym jest obowiązek dostarczania środków utrzymania na rzecz dziecka i czym są środki wychowania dziecka, co w sytuacji, kiedy dziecko pochodzi ze związku pozamałżeńskiego, jaki jest zakres ponoszenia obowiązku alimentacyjnego. Nadto, w treści przytoczone powołane zostały przepisy i orzecznictwo Sądu Najwyższego.

Osoby obowiązane do ponoszenia alimentów wobec dziecka

Obowiązek alimentacyjny rodziców wobec ich dzieci – co do zasady – dotyczy nie tylko dostarczania środków utrzymania, lecz w miarę potrzeby także środków wychowania i obciąża on krewnych w linii prostej oraz rodzeństwo.

Wg uchwały Sądu Najwyższego w składzie 7 sędziów: „Obowiązek alimentacyjny należy do kategorii stosunków obligacyjnych, a ze względu na swe źródło należy do zobowiązań prawnorodzinnych. Polega on na czynnościach mających na celu zaspokojenie potrzeb osoby, która sama utrzymać się nie może, a więc na różnorakich świadczeniach. Obejmuje on dostarczanie środków utrzymania, a w razie potrzeby także środków wychowania.” (Uchwała SN(7) z 24.05.1990 r., III CZP 21/90, OSNC 1990, nr 10-11, poz. 128.).
Zgodnie z art. 617 k.r.o.:

• § 1. Krewnymi w linii prostej są osoby, z których jedna pochodzi od drugiej. Krewnymi w linii bocznej są osoby, które pochodzą od wspólnego przodka, a nie są krewnymi w linii prostej.
• § 2. Stopień pokrewieństwa określa się według liczby urodzeń, wskutek których powstało pokrewieństwo.

W pierwszej kolejności do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka zobowiązani są rodzice tego dziecka, a w razie śmierci jednego z nich, obowiązek ten obciąża drugiego z nich, bez względu na to, czy dziecko pochodzi z ich małżeństwa, czy ze związku konkubenckiego, a także, czy rodzice – w chwili wystąpienia o alimenty – są razem.

W sytuacji, kiedy rodzice nie żyją lub nie mają możliwości zarobkowych i majątkowych, by ponosić alimenty na rzecz ich dziecka, dziecko może dochodzić alimentów od osoby, która jako kolejna jest zobowiązana do alimentacji.

Ustalenie obowiązku alimentacyjnego od rodziców na rzecz ich dzieci nie jest też w pełni uzależnione od trudnej sytuacji materialnej rodziców.

Zgodnie z poglądem Sądu Najwyższego: „Rozważając przepisy art. 135 § 1 k.r.o. i art. 138 k.r.o. nie można abstrahować od obowiązków wynikających z innych przepisów. Art. 96 k.r.o. nakłada na rodziców obowiązek troski o fizyczny i duchowy rozwój dziecka, zaś wedle art. 133 § 1 k.r.o. rodzice obowiązani są do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest w stanie utrzymać się samodzielnie także wtedy, gdy nie znajduje się w niedostatku. Wobec treści tych przepisów uznać trzeba, że rodzic powinien dzielić się z dzieckiem skromnym nawet dochodem.” (wyrok SN z 6.01.2000 r., I CKN 1077/99, LEX nr 51637).

Przedstawiony pogląd Sądu Najwyższego o obowiązku dzielenia się przez rodziców z dzieckiem nawet bardzo skromnymi dochodami, wynikającymi z trudnej sytuacji materialnej rodziców, jest też prezentowany przez sądy powszechne, np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku: „Z przepisu art. 133 § 1 k.r.o. wynika, że rodzice obowiązani są do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie. Obowiązek alimentacyjny mieści się w katalogu obowiązków troszczenia się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka nałożonych na rodziców w art. 96 k.r.o. Trudna sytuacja materialna i życiowa rodziców nie zwalnia ich od obowiązku świadczenia na potrzeby dzieci. Rodzice obowiązani są dzielić się z dziećmi nawet bardzo szczupłymi dochodami.” (wyrok SA w Gdańsku z 11.01.2017 r., III AUa 1400/16, LEX nr 2265668).

W razie braku możliwości ponoszenia przez zobowiązanego świadczenia alimentacyjnego na rzecz jego dziecka w wyniku okoliczności o charakterze przejściowym, należy ustalić, czy istnieje możliwość sprzedaży przez zobowiązanego składników jego majątku, by wykonać zobowiązanie alimentacyjne, np. sprzedaż luksusowego nowego samochodu, a z części ceny sprzedaży ponieść koszt zakupu samochodu używanego, niższej klasy, a z pozostałej części ponieść alimenty na rzecz dziecka.

Zgodnie z poglądem Sądu Najwyższego: „Trudna sytuacja materialna rodziców nie zwalnia ich od obowiązku świadczenia na potrzeby dzieci. Zmuszeni są oni dzielić się z dziećmi nawet bardzo szczupłymi dochodami, chyba że takiej możliwości są pozbawieni w ogóle. W sytuacjach skrajnych, zwłaszcza o charakterze przejściowym, sprostanie obowiązkowi alimentacyjnemu wymagać nawet będzie poświęcenia części składników majątkowych.” (wyrok SN z 24.03.2000 r., I CKN 1538/99, LEX nr 51629).

Alimenty na dziecko ze związku pozamałżeńskiego

Obowiązek alimentowania przez rodziców ich dzieci pozamałżeńskich został unormowany w Europejskiej Konwencji o statusie prawnym dziecka pozamałżeńskiego, sporządzonej w Strasburgu 15 października 1975 r. (Dz. U. z 1999 r. Nr 79, poz. 888):

Artykuł 6

• Ojciec i matka dziecka pozamałżeńskiego mają w zakresie jego utrzymania takie same obowiązki, jakby pochodziło ono z małżeństwa.
• Jeżeli prawo nakłada na niektórych członków rodziny ojca lub matki obowiązek utrzymania dziecka pochodzącego z małżeństwa, obowiązek taki powinien obejmować także dziecko pozamałżeńskie.

Ważnym jest, by w sytuacji, kiedy dziecko pochodzi ze związku pozamałżeńskiego, wykazać w postępowaniu sądowym w sprawie o alimenty pochodzenie dziecka od ojca.

Przykładowo, jeżeli ojciec dziecka uznał dziecko, to jest on wskazany w akcie urodzenia dziecka, stąd należy przedstawić do Sądu ten akt.

Brak osób obowiązanych do alimentacji lub brak po ich stronie możliwości spełnienia obowiązku alimentacyjnego

Gdyby osób obowiązanych do alimentowania dziecka nie było, lub osoby te nie były w stanie spełnić obowiązku alimentacyjnego (np. wobec bardzo trudnej sytuacji życiowej i materialnej), obowiązek ten obciąża państwo, które jest zobowiązane do pomocy, poprzez świadczenia z funduszu alimentacyjnego.

Fundusz alimentacyjny stanowi pewnego rodzaju zabezpieczenie dziecka, będącego w tej sytuacji uprawnionym do alimentacji, a nie mogącym zaspokoić jego usprawiedliwionych potrzeb (np. co do: wyżywienia, odzieży, leczenia).

Jaki jest zakres ponoszenia kosztów utrzymania dziecka

Zasadą jest, że wysokość usprawiedliwionych potrzeb dziecka powinni pokrywać rodzice po połowie, lecz są od niej wyjątki.

Zgodnie z art. 135 § 2 k.r.o., osobiste starania o utrzymanie lub o wychowanie dziecka przez jednego z rodziców mogą być uznane jako wykonanie w całości lub w części obowiązku alimentacyjnego względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie albo wobec osoby niepełnosprawnej. W takiej sytuacji świadczenie alimentacyjne pozostałych zobowiązanych polega na pokrywaniu w pozostałej części kosztów utrzymania lub wychowania dziecka.

Przykładem powyższego jest sytuacja, kiedy małżonkowie nie mieszkają razem, dziecko mieszka z matką, która na co dzień zajmuje się nim, tj. odprowadza je do szkoły i odbiera z niej, uczy się z nim, zajmuje się zakupem żywności dla niego, uczęszcza z nim zakupić odzież, a ojciec utrzymuje rzadki kontakt z dzieckiem. Wówczas alimenty od matki na dziecko powinny wynieść mniej, niż ojca, który w czasie, w którym miałby zajmować się dzieckiem może pracować zawodowo i uzyskiwać wyższe wynagrodzenie.

Zgodnie z poglądem Sądu Najwyższego:

• (cała izba SN – Izba Cywilna i Administracyjna): „VI. Dopuszczalna jest każda postać świadczeń alimentacyjnych; mogą to być świadczenia pieniężne lub w naturze; jej wybór odpowiadać powinien celowi, jakiemu obowiązek ten służy, i uwzględniać okoliczności każdego konkretnego przypadku.” (uchwała SN(CI) z 16.12.1987 r., III CZP 91/86, OSNC 1988, nr 4, poz. 42),
• „Przez obowiązek alimentacyjny dostarczanie środków utrzymania przewidziany w art. 128 i 133 § 2 k.r. i o., rozumieć należy obowiązek zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb osoby uprawnionej potrzebującej alimentacji; obowiązek ten może polegać również na dostarczeniu osobie znajdującej się w niedostatku mieszkania, opieki lekarskiej i domowej.” (wyrok SN z 6.05.1967 r., III CR 422/66, LEX nr 6157).

Należy przy tym pamiętać, iż na wysokość (zakres) świadczeń alimentacyjnych nie wpływają (art. 135 § 3 k.r.o.):

• świadczenia z pomocy społecznej lub funduszu alimentacyjnego, o którym mowa w ustawie z dnia 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (Dz. U. z 2020 r. poz. 808 i 875), podlegające zwrotowi przez zobowiązanego do alimentacji;
• świadczenia, wydatki i inne środki finansowe związane z umieszczeniem dziecka w pieczy zastępczej, o których mowa w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej;
• świadczenie wychowawcze, o którym mowa w ustawie z dnia 11 lutego 2016 r. o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci (Dz. U. z 2019 r. poz. 2407);
• świadczenia rodzinne, o których mowa w ustawie z dnia 28 listopada 2003 r. o
• świadczeniach rodzinnych (Dz. U. z 2020 r. poz. 111);
  rodzicielskie świadczenie uzupełniające, o którym mowa w ustawie z dnia 31 stycznia 2019 r. o rodzicielskim świadczeniu uzupełniającym (Dz. U. poz. 303).

Więcej na temat Czasu trwania obowiązku alimentacyjnego rodziców wobec dzieci możesz przeczytać tutaj.