Weksel jest stosunkowo popularnym i powszechnie stosowanym pojęciem. Możemy się z nim spotkać chociażby w umowach kredytowych, gdzie funkcjonuje jako jedna z form zabezpieczenia pożyczki. Pomimo tego, właściwa definicja, a tym bardziej jego historia nie jest wszystkim do końca znana. Czym zatem jest weksel i w jakich przypadkach można go wykorzystywać? Dowiemy się poniżej.
Weksel – co to jest?
Weksel to rodzaj papieru wartościowego o określonej przez prawo wekslowe formie, charakteryzujący się tym, że złożenie na nim podpisu stanowi podstawę i przyczynę zobowiązania wekslowego sygnatariusza. Jego charakterystyczna cecha, z którą związana jest jego przydatność dla obrotu, to abstrakcyjność stosunku wekslowego, która wyraża się w określeniu “bezwarunkowe zobowiązanie”, co oznacza, iż sam dokument nie jest związany z jakimikolwiek czynnościami prawnymi (np. umową), więc zapłata sumy wekslowej nie może być uzależniona od jakichkolwiek innych okoliczności.
Rodzaje weksli
Prawo wekslowe wyróżnia dwa rodzaje tych dokumentów:
- Weksel własny (inaczej suchy, prosty, sola)
- Weksel trasowany (inaczej ciągniony, przekazany, trata)
Pierwszy zawiera bezwarunkowe przyrzeczenie wystawcy zapłacenia określonej sumy pieniędzy we wskazanym miejscu i czasie określonej osobie (remitentowi) i stwarzający bezwarunkową odpowiedzialność osób na nim podpisanych.
Z kolei weksel trasowany zawiera skierowanie przez trasanta do oznaczonej osoby (trasata) bezwarunkowe polecenie zapłacenia określonej sumy pieniężnej w wyznaczonym miejscu i czasie określonej osobie (remitentowi) i stwarzający bezwarunkową odpowiedzialność osób na nim podpisanych. Staje się on pełnowartościowym papierem w obrocie z chwilą jego przyjęcia (zaakceptowania go poprzez złożenie na nim podpisu) przez trasata, który przyjmuje na siebie zobowiązanie zawarte w jego treści.
Funkcje weksla
Najczęściej spotykaną funkcja weksla jest funkcja kredytowa. Wyraża się ona w odroczonym terminie płatności za towar lub usługę do daty wyznaczonej na wekslu, jest więc to forma kredytu kupieckiego.
Bardzo istotna i częściowo powiązana z powyższą jest funkcja płatnicza. W tym przypadku weksel wręczany jest zamiast zapłaty przy zakupie towarów lub usług.
Nierzadko mamy do czynienia również z funkcją gwarancyjną. Wtedy weksel stanowi zabezpieczenie zobowiązań pieniężnych istniejących w chwili ich wystawienia i przyszłych. Tak więc, ona także jest powiązana z powyższymi.
Kolejna funkcja nazywana jest obiegową. Oznacza ona, że prawa weksla mogą być przenoszone w drodze indosu na inne osoby.
Na koniec pozostała funkcja refinansowa. Oznacza ona, że przedstawienie weksla do dyskonta w banku pozwala jego posiadaczowi uzyskać sumę wekslową, pomniejszoną o dyskonto i prowizję banku przed terminem płatności weksla.
Elementy weksla
W prawie polskim zasady wystawiania i obrotu wekslami reguluje ustawa z dnia 28 kwietnia 1936 roku – Prawo wekslowe. Dla ważności weksla trasowanego niezbędne jest zamieszczenie w nim poniższych elementów:
- Nazwy “Weksel” w samym tekście dokumentu
- Bezwarunkowego polecenia zapłacenia określonej sumy pieniężnej
- Nazwiska osoby, która ma zapłacić (trasata)
- Oznaczenia terminu płatności
- Oznaczenia miejsca płatności
- Nazwiska osoby, na której rzecz lub na której zlecenie zapłata ma być dokonana
- Oznaczenia daty i miejsca wystawienia weksla
- Podpisu wystawcy weksla
W związku z ustawą o opłacie skarbowej, od 1 stycznia 2007 roku od weksli nie pobiera się opłaty skarbowej, natomiast w obrocie funkcjonują prywatne blankiety wydawane przez poszczególnych przedsiębiorców, lecz nie ma ustalonego jednolitego wzoru takiego dokumentu.
Dłużnicy wekslowi
W zależności od sytuacji dłużnikami mogą być:
- Trasat
- Wystawca weksla – odpowiada on za przyjęcie i zapłatę weksla przez trasata, może się jednak zwolnić z odpowiedzialności za przyjęcie przez umieszczenie w dokumencie odpowiedniej klauzuli
- Poręczyciel (awalista) – osoba trzecia, która poręcza (gwarantuje) swoim podpisem na wekslu zapłatę sumy wekslowej przez dłużnika
- Indosant (żyrant) – osoba przenosząca prawa z weksla przez indos
- Akceptant przez wyręczenie (adresat w potrzebie) – osoba wskazana przez wystawcę, indosanta lub poręczyciela, która ma przyjąć lub zapłacić weksle w potrzebie
- Regresat (zwrotny dłużnik wekslowy) – osoba odpowiadająca z weksla w drodze regresu
Wierzyciele wekslowi
W zależności od sytuacji wierzycielami wekslowymi mogą być:
- Remitent
- Indosatariusz (żyrantariusz) – posiadacz weksla, który nabył go w drodze indosu
- Wyręczyciel – osoba dokonująca zapłaty za dłużnika wekslowego, która staje się później jego wierzycielem
- Regredient – osoba żądająca sumy wekslowej w drodze regresu
Weksel in blanco
Weksel in blanco to weksel celowo nieuzupełniony w chwili wystawienia, a więc taki, który nie został wypełniony całkowicie lub nie posiada niektórych cech wymaganych przez prawo wekslowe. Najczęściej brakującym elementem jest suma wekslowa. Zobowiązanie z weksla in blanco związane jest z dodatkową umową między wystawcą a remitentem. Jest to tzw. porozumienie lub deklaracja wekslowa, gdzie strony uzgadniają w jaki sposób i przy zajściu jakich okoliczności powinien być on uzupełniony o brakujące elementy w momencie jego emisji.
Z chwilą uzupełnienia weksla in blanco w sposób zgodny z zawartym porozumieniem staje się on wekslem zwykłym. Aby dokument mógł być uznany za weksel in blanco, musi spełniać dwa warunki:
- Na dokumencie musi być umieszczony podpis z któregokolwiek dłużników wekslowych, złożony w zamiarze zobowiązania się wekslowo
- Niezupełność treści weksla nie może być niezamierzona – w przeciwnym wypadku jest on nieważny
Weksle in blanco są szczególnie popularne w obrocie bankowym, w którym stosowane są jako jedna z form zabezpieczenia kredytu.
Przenoszenie praw z weksla (indos)
Przenoszenie praw z weksla następuje przez indos, czyli pisemne oświadczenie zbywającego złożone na wekslu. Do przeniesienia praw z weksla potrzebne jest jego wydanie oraz nieprzerwany szereg indosów. Są one nieprzerwane, jeśli każdy indosatariusz opiera swoje prawa na poprzednim indosie imiennym. Pierwszy musi pochodzić od remitenta, a w przypadku weksli na zlecenie własne – od wystawcy. Weksel zaopatrzony chociażby w jeden indos nazywa się rymesą. Zbycie weksla w drodze indosu nie jest możliwe, jeżeli w jego treści została zawarta klauzula “nie na zlecenie”.
Można wyróżnić następujące rodzaje indosu wekslowego:
- Zupełny (imienny) – wskazujący osobę indosatariusza
- In blanco (niezupełny, na okaziciela) – nie wymienia osoby indosatariusza, który może wówczas wypełnić weksel, indosować weksel dalej in blanco albo przenieść weksel przez proste wręczenie na inną osobę bez wypełnienia indosu in blanco i indosowania dalej
- Pełnomocniczy (zastępczy) – nie przenosi praw z weksla, lecz udziela indosatariuszowi upoważnienia do wykonywania praw w imieniu indosanta
- Zastawniczy – ustanawia go indosant kiedy oddaje weksel w zastaw indosatariuszowi, nie powoduje to przeniesienia własności weksla
Poszukiwanie zwrotne (regres)
Posiadacz weksla może wykonywać zwrotne poszukiwanie przeciw indosantowi, wystawcy lub innym dłużnikom po terminie płatności, jeżeli zapłata nie nastąpiła lub przed terminem płatności, jeżeli:
- Odmówiono przyjęcia weksla w całości lub w części
- Otwarto postępowanie układowe lub zgłoszono upadłość trasata, bez względu czy weksel przyjął, czy nie, albo jeżeli trasat zaprzestał płacenia długów lub także bezskutecznie przeprowadzono egzekucję z jego majątku
- Otwarto postępowanie układowe lub zgłoszono upadłość wystawcy weksla, co do którego istnieje zakaz przedstawienia do przyjęcia
Warunkiem, bez którego zwrotne poszukiwanie nie może dojść do skutku jest dokonanie protestu wekslowego, chyba że na wekslu widnieje klauzula “bez protestu” zwalniająca z tego obowiązku. Wierzyciel od zwrotnie zobowiązanego może się domagać sumy regresowej, w skład której wchodzą:
- Podstawowa suma wekslowa
- Odsetki ustawowe od dnia płatności
- Koszty protestu i dokonywanych zawiadomień
- Prowizja komisowa wynosząca maksymalnie ⅙% sumy wekslowej
Geneza weksli
Jako dokument kredytowy weksel pojawił się we Włoszech na przełomie XII i XIII wieku w transakcjach kupców i bankierów. Ówczesna północna Italia podzielona była na szereg drobnych suwerennych państewek. Każde z nich biło swoją monetę. Zmuszało to kupca do ciągłej wymiany jednych pieniędzy na drugie, jeśli tylko udawał się na zakupy do sąsiadów. Korzystał w tym celu z usług bankierów.
Chcąc otrzymać obcą walutę udawał się do bankiera, składał u niego gotówkę, a w zamian otrzymywał dokument, w którym bankier zobowiązywał się do wypłacenia kupcowi równoważnej ilości gotówki w żądanej walucie, poza miejscem jego zamieszkania, np. na jarmarku w innym państwie. Teraz kupiec mógł udać się na zakupy nie przewożąc przy sobie gotówki. Od tej czynności zamiany jednej waluty na drugą pojawiła się nazwa weksel. To wyraz pochodzący z języka niemieckiego, gdzie Wechsel dosłownie oznacza zmianę.
Weksel trasowany
Niebezpieczeństwa na jakie byli narażeni kupcy przy przewożeniu monet z jednego państwa do drugiego spowodowały, iż w XIII wieku wykształciła się inna forma weksla. Za otrzymaną gotówkę zamiast pieniędzy innego państwa bankierzy wręczali kupcowi list zamienny, skierowany do swojej filii lub innego współpracującego bankiera, aby ten wypłacił na miejscu odpowiednią sumę w walucie danego państwa. Od słowa włoskiego „trarre” – ciągnąć, powstała nazwa „trata” dla określenia listu, który bankier wręczał kupcowi. Był to pierwowzór weksla trasowanego – ciągnionego, który w obrocie handlowym wyparł weksel własny.
Teraz przewóz pieniędzy między państwami z banku do banku przejęli, w sposób zorganizowany i zapewne w konwojach zbrojnych, bankierzy. Początkowo obrót wekslowy prowadzili między sobą wyłącznie bankierzy. Przeważnie polem ich działania były jarmarki odbywające się w całej zachodniej europie, głównie we Francji. Potem pojawiły się oddzielne jarmarki, na których przedmiotem obrotu nie były towary, lecz weksle. Były to targi wekslowe. Handlowali nimi tzw. „campsores” – wekslarze.
Historia weksla w Polsce
Instytucja weksla w Polsce, jako dokumentu kredytowego zawierającego bezwarunkowe zobowiązanie zapłaty w ustalonym terminie ściśle ustalonej kwoty, pojawiła się w XV wieku. Do wieku XVIII mogli się nim posługiwać tylko mieszczanie. Dopiero od XVIII wieku zaczęła ich używać bezpośrednio także szlachta. Wcześniej tylko za pośrednictwem mieszczan.
Pierwsze ustawy wekslowe wydano na ziemiach polskich najpierw w Gdańsku 8 marca 1701 roku i w Elblągu 27 stycznia 1758 roku. Natomiast pierwszym polskim powszechnym aktem prawnym dotyczącym weksli była Konstytucja Sejmowa z dnia 13 kwietnia 1775 roku pod tytułem „Ustanowienie prawa wekslowego”, a więc już po pierwszym rozbiorze Polski.
Szlachta zaczęła jednak nadużywać kredytu wekslowego w celach konsumpcyjnych, co prowadziło do upadłości wielu, nieraz olbrzymich, fortun. Gotówka otrzymana za weksle rozchodziła się na biesiady i przyjęcia a weksle były wykupywane przez sprzedaż nieruchomości. Toteż w ustawach sejmowych z lat 1776 i 1778 zostało znowelizowane prawo wekslowe w Polsce, zaś ustawą z 1780 roku odebrano szlachcie możliwość posługiwania się wekslami w celach uzyskania kredytu.
Po trzecim rozbiorze Polski w 1795 roku na ziemiach polskich zaczęło obowiązywać prawo wekslowe państw zaborczych: Rosji, Prus i Austrii. W Polsce niepodległej, po 1918 roku, weksle miały bardzo szerokie zastosowanie. Były prawie w powszechnym użyciu. Posługiwali się nimi nawet chłopi w bardzo zacofanych regionach kraju. Lata wielkiego kryzysu gospodarczego 1930 do 1935 spowodowały kompletną ruinę wielu dłużników. Wówczas to polskie prawo wekslowe dostosowano do umów międzynarodowych. Ostatecznie regulowała je ustawa z 28 kwietnia 1936 roku – Prawo wekslowe, oparta na konwencjach genewskich z 1930 roku. To prawo obowiązywało również w PRL i obowiązuje do dzisiaj.
