Wstęp
Będąc rodzicami małoletnich dzieci (do 18. roku życia) praktycznie codziennie wykonujemy czynności związane z wykonywaniem władzy rodzicielskiej nad dziećmi, choć nie zawsze mamy tego świadomość. Jednakże odpowiedź na pytanie jaki jest zakres i jakie są uprawnienia wynikające z wykonywania władzy rodzicielskiej może nasuwać wiele trudności, a poniższy artykuł przybliży nam powyższą tematykę.
Informacje ogólne
Władza rodzicielska to prawa oraz obowiązki, które spoczywają na rodzicach wobec ich małoletnich dzieci, a kwestie te zostały uregulowane przede wszystkim w art. 92-112 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Ogólne informacje o władzy rodzicielskiej zostały zawarte w artykule „Czym jest władza rodzicielska?”, w tym istotne kwestie dotyczące zawieszenia, ograniczenia i pozbawienia rodzica/rodziców wykonywania władzy rodzicielskiej.
Dokładne wyliczenie składników władzy rodzicielskiej dotychczas nie zostało przygotowane (o ile byłoby w ogóle możliwe), stąd nie można mówić o zamkniętym katalogu tych praw i obowiązków, gdyż w zależności od sytuacji mogą one być różne.
Zakres władzy rodzicielskiej
Zakres władzy rodzicielskiej został unormowany w artykule 95 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, wg którego „Władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka, z poszanowaniem jego godności i praw.”.
Użycie zwrotu „w szczególności” oznacza, że powyżej nie został zawarty wyczerpujący katalog elementów wchodzących w skład władzy rodzicielskiej. Nie sposób jest przedstawić jednolitej i wyczerpującej definicji władzy rodzicielskiej, tym bardziej, że ustawodawca nie zawarł takiej definicji w Kodeksie rodzinny i opiekuńczym.
W doktrynie i orzecznictwie można spotkać przynajmniej kilka takich definicji, lecz brak jest wskazania, którą z nich można byłoby określić mianem najlepszej i najbardziej wyczerpującej.
Definiując pojęcie władzy rodzicielskiej należy mieć zawsze na uwadze, że władza ta powinna być wykonywana tak, aby była zgodna z dobrem dziecka i interesem społecznym. Władza ta w głównej mierze dotyczy pieczy nad dzieckiem, jego prawidłowym wychowaniem (zarówno w zakresie rozwoju fizycznego, jak i duchowego) i nadzorem nad jego majątkiem, a rodzice powinni przygotować małoletniego należycie do pracy dla dobra społeczeństwa odpowiednio do uzdolnień małoletniego. Sprawując pieczę nad dzieckiem, rodzice muszą także dbać o dziecko, w tym w zakresie zdrowia, kondycji fizycznej oraz sprawności umysłowej dziecka.
Dziecko przy tym nie jest pozbawione możliwości wypowiedzenia się w sprawach jego dotyczących, bowiem rodzice przed podjęciem decyzji w ważniejszych sprawach dziecka lub jego majątku powinni je wysłuchać. Należy mieć przy tym na uwadze, że dziecku na wypowiedzenie się w danej kwestii musi pozwalać jego stan zdrowia, rozwój umysłowy i stopień dojrzałości. Rodzice przy tym powinni w miarę możliwości uwzględnić rozsądne życzenia dziecka.
Nadto, rodzice nie mogą bez zezwolenia sądu opiekuńczego dokonywać czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka, ani wyrażać zgody na dokonywanie takich czynności przez dziecko.
Dziecko, które pozostaje pod władzą rodzicielską powinno słuchać rodziców, a zadaniem rodziców jest doprowadzenie, by dziecko – z poszanowaniem jego godności – było posłuszne rodzicom. Nawet kiedy dziecko może samodzielnie podejmować decyzje i składać oświadczenia woli (np. dziecko w wieku 16 lat), powinno wysłuchać opinii i zaleceń rodziców.
Istotne jest, że osobom wykonującym władzę rodzicielską, a także osobom sprawującym pieczę lub opiekę nad małoletnim dzieckiem zakazuje się stosowania kar cielesnych wobec małoletniego.
Rodzice kierują dzieckiem, np. co do wyboru szkoły, do jakiej małoletnie dziecko będzie uczęszczało, z kim będzie się spotykało, jakie zainteresowania będzie rozwijało, w zakresie wyboru programów, jakie dziecko może oglądać w TV, czy jakie strony może przeglądać w Internecie, a także przez jaki czas może korzystać z Internetu.
W zakresie rozwoju małoletniego dziecka w jego nauce kryterium pomocniczym może być Konwencja o prawach dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 20 listopada 1989 r. (Dz. U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526 z późn. zm.), która w artykule 29 ustęp 1 wskazała:
„Państwa-Strony są zgodnie, że nauka dziecka będzie ukierunkowana na:
- rozwijanie w jak najpełniejszym zakresie osobowości, talentów oraz zdolności umysłowych i fizycznych dziecka;
- rozwijanie w dziecku szacunku dla praw człowieka i podstawowych swobód oraz dla zasad zawartych w Karcie Narodów Zjednoczonych;
- rozwijanie w dziecku szacunku dla jego rodziców, jego tożsamości kulturowej, języka i wartości, dla wartości narodowych kraju, w którym mieszka dziecko, kraju, z którego dziecko pochodzi, jak i dla innych kultur;
- przygotowanie dziecka do odpowiedniego życia w wolnym społeczeństwie, w duchu zrozumienia, pokoju, tolerancji, równości płci oraz przyjaźni pomiędzy wszystkimi narodami, grupami etnicznymi, narodowymi i religijnymi oraz osobami rdzennego pochodzenia;
- rozwijanie w dziecku poszanowania środowiska naturalnego.”.
Wyjątkiem od powyższego jest sytuacja, kiedy małoletni ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych (osoba, która ukończyła 13 lat i nie ukończyła 18 lat), wówczas małoletni może rozporządzać:
- swoimi zarobkami (o ile sąd opiekuńczy nie postanowi inaczej z ważnych przyczyn),
- przedmiotami oddanymi jemu do swobodnego użytku przez przedstawiciela ustawowego,
- przedmiotami, które małoletni otrzymał z tytułu darowizny lub testamentu, o ile tak zastrzegł darczyńca lub testator. Gdyby darczyńca lub spadkodawca nie wyznaczył zarządcy, to zarząd nad tymi przedmiotami sprawuje kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy.
Jeżeli dziecko posiada majątek, to czysty dochód z tego majątku powinien być przede wszystkim obracany na utrzymanie i wychowanie dziecka i jego rodzeństwa, które wychowuje się razem z nim, a nadwyżka na inne uzasadnione potrzeby rodziny.
Jednakże sąd opiekuńczy może nakazać rodzicom, aby sporządzili spis inwentarzu majątku dziecka i przedstawili ten spis sądowi, a także zawiadamiali sąd o ważniejszych zmianach w stanie tego majątku, w szczególności o nabyciu przez dziecko przedmiotów majątkowych o znacznej wartości.
W uzasadnionych okolicznościach sąd opiekuńczy może ustalić wartość rozporządzeń dotyczących ruchomości, pieniędzy i papierów wartościowych, których dziecko lub rodzice mogą dokonywać każdego roku bez zezwolenia sądu opiekuńczego. Wówczas należy stosować zasadę, że czysty dochód z majątku dziecka powinien być przede wszystkim obracany na utrzymanie i wychowanie dziecka i jego rodzeństwa, które wychowuje się razem z nim, a nadwyżka na inne uzasadnione potrzeby rodziny.
Który z rodziców wykonuje władzę rodzicielską nad małoletnim dzieckiem
Wykonywanie władzy rodzicielskiej przysługuje obojgu rodzicom, którzy mają takie same prawa i obowiązki wobec dziecka, lecz z ważnych przyczyn sąd może zmienić tę władzę wobec jednego lub obojga rodziców i orzec:
- pozbawienie wykonywania władzy rodzicielskiej,
- ograniczenie wykonywania władzy rodzicielskiej,
- zawieszenie wykonywania władzy rodzicielskiej.
Okoliczności te zostały opisane w artykule „Czym jest władza rodzicielska?”.
W sytuacji, kiedy władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, to oboje powinni wykonywać tę władzę w pełni, a o istotnych sprawach dziecka rodzice powinni rozstrzygać wspólnie.
Gdyby powstała sytuacja, że rodzice mają odmienne zdania w zakresie istotnej sprawy dziecka (np. wyboru szkoły, sposobu leczenia, rozporządzenia majątkiem małoletniego dziecka), wówczas każdy z rodziców może się zwrócić do sądy opiekuńczego, by ten spór rozstrzygnął.
Sąd opiekuńczy w pierwszej kolejności kieruje się dobrem dziecka, nie zaś interesem rodziców, stąd orzeczenie, które zapadnie powinno odpowiadać dobru małoletniego.
Reprezentacja małoletniego dziecka przez rodziców
Wobec okoliczności, iż rodzice małoletniego dziecka są jego przedstawicielami ustawowymi, to każdy z rodziców może działać samodzielnie, jako ten przedstawiciel.
Od tej zasady są jednak wyjątki, bowiem żaden z rodziców nie może reprezentować małoletniego dziecka:
- przy czynnościach prawnych między dziećmi pozostającymi pod ich władzą rodzicielską,
- przy czynnościach prawnych między dzieckiem a jednym z rodziców lub jego małżonkiem, chyba że czynność prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz dziecka albo że dotyczy należnych dziecku od drugiego z rodziców środków utrzymania i wychowania,
a wyłączenia te stosuje się odpowiednio w postępowaniu przed sądem lub innym organem państwowym.
Co w sytuacji, kiedy małoletniego dziecka nie może reprezentować żaden z rodziców?
Ustawodawca zabezpieczył okoliczności, w której żaden z rodziców nie mógłby reprezentować małoletniego dziecka, które pozostaje pod ich władzą rodzicielską.
W takiej sytuacji sąd opiekuńczy ustanawia kuratora, który będzie reprezentował dziecko, a taki kurator zostaje na mocy orzeczenia sądu umocowany do dokonywania wszelkich czynności łączących się ze sprawą, również w zakresie zaskarżenia i wykonania orzeczenia.
Osoba kuratora również nie może być przypadkowa. Ustawodawca ustalił, że kuratorem reprezentującym dziecko może być ustanowiony adwokat lub radca prawny.
Wobec osoby kuratora zostały postawione także dodatkowe wymogi, tzn. musi on wykazywać szczególną znajomość spraw dotyczących dziecka, tego samego rodzaju lub rodzajowo odpowiadających sprawie, w której wymagana jest reprezentacja dziecka lub ukończył szkolenie dotyczące zasad reprezentacji dziecka, praw lub potrzeb dziecka.
Wyjątkiem od tej zasady jest możliwość ustanowienia kuratorem dla dziecka innej osoby posiadającej wyższe wykształcenie prawnicze i wykazującej znajomość potrzeb dziecka, o ile stopień skomplikowania sprawy tego nie wymaga, w szczególności, gdy sąd opiekuńczy określi szczegółowo treść czynności.
W szczególnych okolicznościach kuratorem tym może zostać ustanowiona osoba nieposiadająca wyższego wykształcenia prawniczego, lecz muszą istnieć okoliczności, które by za tym przemawiały.
Okoliczności dotyczących powyższego wyjątku nie stosuje się do kuratora reprezentującego dziecko w postępowaniu karnym.
Kurator reprezentujący dziecko w postępowaniu przed sądem lub innym organem państwowym ma obowiązek udzielać na piśmie / przy wykorzystaniu środków komunikacji elektronicznej informacji niezbędnych do prawidłowego wykonywania władzy rodzicielskiej dotyczących przebiegu tego postępowania i podjętych w jego toku czynnościach temu z rodziców dziecka, które nie uczestniczy w postępowaniu.
Udzielenie tych informacji następuje na wniosek tego rodzica i to o ile nie stoi temu na przeszkodzie dobro dziecka.
Natomiast kurator od tego rodzica powinien uzyskać informacje o dziecku, jego stanie zdrowia, sytuacji rodzinnej i środowisku, w zakresie niezbędnym do prawidłowej reprezentacji dziecka.
Należy przy tym pamiętać, że kurator reprezentujący dziecko jest obowiązany zachować w tajemnicy okoliczności sprawy, o których powziął wiadomość ze względu na wykonywane czynności, z wyjątkiem wiarygodnych informacji o przestępstwach popełnionych na szkodę dziecka.
Kuratorowi reprezentującemu dziecko należny jest zwrot jego wydatków, o czym decyduje sąd, np. w oparciu o przepisy określające wysokość wynagrodzenia i zwrot wydatków kuratora ustanowionego dla strony w sprawie cywilnej.
Podsumowanie
Zakres i uprawnienia wynikające z władzy rodzicielskiej są bardzo szerokie i w zależności od sytuacji rodziców, małoletniego i okoliczności sprawy mogą się różnić.
Nie sposób opisać wszystkich możliwości wynikających z tych uprawnień rodziców wobec małoletniego dziecka, jakkolwiek należy pamiętać, że w każdej z tych sytuacji należy kierować się szeroko pojętym dobrem dziecka i interesem społecznym.
W razie sporu między rodzicami co do sposobu postępowania w istotnej sprawie dziecka, istnieje możliwość wystąpienia do sądu o rozstrzygnięcie tej sprawy. Sąd w pierwszej kolejności bada okoliczności sprawy z uwzględnieniem dobra dziecka, a następnie podejmuje stosowne czynności i decyzje w sprawie.
Sprawowanie władzy rodzicielskiej nad małoletnimi jest pojęciem bardzo szerokim, stąd nie sposób w jednym artykule wyczerpać całość tego tematu, więc razie wątpliwości co do okoliczności związanych z wychowaniem i czynnościami dotyczącymi małoletniego dziecka należy skonsultować się ze specjalistą w tej dziedzinie (np. adwokat).
