Wstęp
Będąc rodzicami małoletnich dzieci (do 18. roku życia) praktycznie codziennie wykonujemy czynności związane z wykonywaniem władzy rodzicielskiej nad dziećmi, choć nie zawsze mamy tego świadomość. Jednakże odpowiedź na pytanie czym jest władza rodzicielska, komu przysługuje i w jakim czasie obowiązuje może nasuwać wiele trudności, a poniższy artykuł udzieli odpowiedzi w tym zakresie.
Informacje ogólne
Władza rodzicielska to prawa oraz obowiązki, które spoczywają na rodzicach wobec ich małoletnich dzieci, a kwestie te zostały uregulowane przede wszystkim w art. 92-112 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nie zawierają definicji władzy rodzicielskiej, lecz można najogólniej wskazać iż jest to zbiór obowiązków, a także praw rodziców wobec małoletniego dziecka, które mają na celu zapewnienie dziecku funkcji ochronnej, np. co do majątku dziecka, jego zdrowia, leczenia, edukacji, wyboru zajęć dodatkowych, sposobu wychowania dziecka, kwestii wyznania.
Dokładne wyliczenie składników władzy rodzicielskiej dotychczas nie zostało przygotowane (o ile byłoby w ogóle możliwe), stąd nie można mówić o zamkniętym katalogu tych praw i obowiązków, gdyż w zależności od sytuacji mogą one być różne.
Z uwagi na obszerność tematu co do zakresu i uprawnień wynikających z władzy rodzicielskiej, zagadnienie to zostanie omówione w odrębnym artykule.
Kto jest małoletnim
Zgodnie z Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym dziecko pozostaje aż do pełnoletności pod władzą rodzicielską. W tej sytuacji, w pierwszej kolejności należy ustalić, kiedy dziecko uzyskuje pełnoletność, czyli do jakiego wieku jest małoletnim i pozostaje pod władzą rodzicielską.
Najogólniej pojęcie dziecka zdefiniowała w art. 1 Konwencja o prawach dziecka, zgodnie z którą „W rozumieniu niniejszej konwencji “dziecko” oznacza każdą istotę ludzką w wieku poniżej osiemnastu lat, chyba że zgodnie z prawem odnoszącym się do dziecka uzyska ono wcześniej pełnoletność.”.
Pełnoletność została zdefiniowana także w Kodeksie cywilnym, zgodnie z którym pełnoletnim jest osoba, która ukończyła osiemnaście lat.
Zatem pełnoletność jest uzależniona od jednego czynnika, którym jest ukończenie wieku 18 lat.
Wyjątkiem od tego jest sytuacja, kiedy kobieta, która ukończyła 16 lat zawrze małżeństwo. Wówczas poprzez zawarcie małżeństwa uzyskuje ona pełnoletność, której nie traci w razie unieważnienia tego małżeństwa.
Komu przysługuje władza rodzicielska i w jakim zakresie
Praktyką jest, że oboje rodzice dziecka małoletniego są uprawnieni do sprawowania nad nim pełnej władzy rodzicielskiej.
Z powyższego wynika, że prawa i obowiązki w tym zakresie każdego z rodziców są takie same, bez względu na to, czy łączy ich związek małżeński, czy rodzice żyją razem, czy też osobno.
Sprawowanie władzy rodzicielskiej przez rodziców jest uwarunkowane od posiadania przez rodziców pełnej zdolności do czynności prawnych, bowiem w razie braku posiadania pełnej tej zdolności, nie mogliby sprawować władzy rodzicielskiej nad ich małoletnim dzieckiem.
W sytuacji, kiedy oboje rodzice sprawują wykonywanie władzy rodzicielskiej nad ich małoletnim dzieckiem, mają obowiązek uzgadniania między sobą sposobu wychowywania dziecka i decyzji w sprawach dziecka (np. co do sposobu leczenia, wyboru szkoły, zajęć dodatkowych).
W razie gdyby rodzice nie doszli do porozumienia w istotnych sprawach dziecka, wówczas każde z nich (bez względu, czy są razem i czy są małżeństwem) może wystąpić do sądu o rozstrzygnięcie tej kwestii, w której nie doszli do porozumienia.
Jeżeli jedno z rodziców nie żyje albo nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, władza rodzicielska przysługuje drugiemu z rodziców. To samo dotyczy wypadku, gdy jedno z rodziców zostało pozbawione władzy rodzicielskiej albo gdy jego władza rodzicielska uległa zawieszeniu.
Jeżeli żadnemu z rodziców nie przysługuje władza rodzicielska albo jeżeli rodzice są nieznani, ustanawia się dla dziecka opiekę.
Zawieszenie władzy rodzicielskiej
Kwestia zawieszenia władzy rodzicielskiej została unormowana w art. 110 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. W razie przemijającej przeszkody w wykonywaniu władzy rodzicielskiej sąd opiekuńczy może orzec jej zawieszenie, a wówczas rodzic – wobec którego zapadło orzeczenie – nie może wykonywać tej władzy rodzicielskiej.
Najczęstszymi przyczynami zawieszenia władzy rodzicielskiej u rodzica jest np. dłuższy wyjazd za granicę (co często wiąże się z utrudnionym kontaktem, np. w czasie pracy zawodowej), czy odbywanie kary pozbawienia wolności.
Taka sytuacja występuje tylko wtedy, gdy wymaga tego dobro dziecka, a decyzja w tym zakresie należy do sądu, który bada, czy zawieszenie władzy rodzicielskiej jest uzasadnione i zgodne z dobrem dziecka.
Z definicji przemijającej przeszkody w wykonywaniu władzy rodzicielskiej wynika, że jest ona przemijająca, czyli z czasem ustaje.
W sytuacji, kiedy przyczyna zawieszenia wykonywania władzy rodzicielskiej odpadnie (np. powrót z pobytu zagranicznego, wykonanie kary pozbawienia wolności), wówczas może nastąpić uchylenie zawieszenia wykonywania władzy rodzicielskiej, co następuje w orzeczeniu sądu opiekuńczego, które uchyla zawieszenie władzy rodzicielskiej.
Należy pamiętać, że sąd przy orzekaniu kieruje się dobrem dziecka, stąd sąd opiekuńczy w razie powzięcia wiedzy, iż występują inne przyczyny uzasadniające zawieszenie władzy rodzicielskiej, wówczas może pozostawić orzeczenie o zawieszeniu tej władzy z uwagi na dobro dziecka.
O zawieszeniu wykonywania władzy rodzicielskiej sąd może też orzec w wyroku orzekając rozwód, separację lub unieważnienie małżeństwa.
Ograniczenie władzy rodzicielskiej rodzica lub obojga rodziców
Co do zasady, jeżeli rodzice wspólnie i zgodnie wykonują władzę rodzicielską, to brak jest zasadności, by tą władzę ograniczać któremukolwiek z nich.
Jednakże, jeżeli rodzice żyją w rozłączeniu, a między nimi brak jest porozumienia co do sprawowania tej władzy, wówczas sąd opiekuńczy może orzec o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej nad małoletnim dzieckiem.
Przy czym przyczyna, z jakiej rodzice dziecka żyją w rozłączeniu nie ma wpływu na ograniczenie władzy rodzicielskiej (za wyjątkiem sytuacji stosowania przemocy fizycznej lub psychicznej jednego z rodziców, np. wobec dziecka).
Sąd w pierwszej kolejności powinien dążyć do tego, by rodzice wypracowali między sobą porozumienie o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej nad ich małoletnim dzieckiem, przy czym sąd powinien kontrolować zapisy zawarte w tym porozumieniu, czy są one zgodne z dobrem dziecka.
Jeżeli występuje pozytywna prognoza współdziałania rodziców w sprawach dziecka, a rodzice przedstawią takie porozumienie, które jest zgodne – w ocenie sądu – z dobrem dziecka, wówczas sąd powinien pozostawić wykonywanie władzy rodzicielskiej obojgu rodzicom.
W razie braku zawarcia takiego porozumienia sąd powinien powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając tę władzę drugiego rodzica do określonych obowiązków i uprawnień.
Jakkolwiek zakres tych obowiązków i uprawnień musi zostać szczegółowo ustalony, np. co do współdecydowania o istotnych sprawach dziecka dotyczących wyboru zawodu, wyrobienia paszportu.
Zatem skoro jeden rodzic ma ograniczoną władzę rodzicielską, to drugi z nich co do zasady ma pełną władzę. Z praktyki wynika, że najczęściej jest to rodzic, z którym dziecko stale przebywa.
Pozbawienie władzy rodzicielskiej rodzica lub obojga rodziców
Pozbawienie i przywrócenie władzy rodzicielskiej zostało unormowane w art. 111 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Zgodnie z tym przepisem występują następujące przesłanki pozbawienia władzy rodzicielskiej, tj.:
- trwała przeszkoda,
- nadużywanie władzy rodzicielskiej,
- rażące zaniedbywanie swoich obowiązki względem dziecka.
Jeżeli choćby jedna z trzech pierwszych przesłanek zostanie wypełniona, wówczas sąd opiekuńczy pozbawi rodzica wykonywania władzy rodzicielskiej.
Występują sytuacje, że jednocześnie spełnione zostaną 2 lub nawet 3 z tych przesłanek, które dają podstawę do pozbawienia wykonywania władzy rodzicielskiej. Za każdym razem sąd bada zasadność pozbawienia rodzica wykonywania władzy rodzicielskiej pod kątem zgodności z dobrem dziecka.
W razie ustania przyczyny, która była podstawą pozbawienia wykonywania władzy rodzicielskiej, sąd opiekuńczy może władzę rodzicielską przywrócić. Trwała przeszkoda w wykonywaniu władzy rodzicielskiej to taka, która wg rozsądnego przewidywania będzie istniała przez długi czas, niedający się ustalić albo wprawdzie możliwy do przewidzenia, ale obejmujący dłuższy okres.
Przykładem trwałej przeszkody może być odbywanie wieloletniej kary pozbawienia wolności lub ciężka i długotrwała choroba uniemożliwiająca wykonywanie władzy rodzicielskiej. W sposób oczywisty można w tych sytuacjach przewidzieć, że mało prawdopodobne jest, by przeszkoda taka uległa szybkiej zmianie.
Pozbawienie rodziców wykonywania władzy rodzicielskiej może dotyczyć tylko takiego zaniedbywania przez rodziców ich obowiązków wobec dzieci, które można zakwalifikować jako rażące. Zatem zaniedbania te muszą być poważne.
Pozbawienie wykonywania władzy rodzicielskiej może być orzeczone przez sąd wobec każdego z rodziców, lub tylko jednego z nich. W razie ustania przyczyny, która była podstawą pozbawienia wykonywania władzy rodzicielskiej, sąd opiekuńczy może władzę rodzicielską przywrócić.
Władza rodzicielska a kontakty z dzieckiem i alimenty
Władza rodzicielska jest sferą niezależną od kontaktów rodziców z dzieckiem i obowiązku alimentacyjnego, stąd rodzic może być, np. pozbawiony władzy rodzicielskiej nad dzieckiem, lecz mieć z nim kontakty i zasądzone alimenty na dziecko.
Podsumowanie
Zatem sprawowanie władzy rodzicielskiej nad dzieckiem, które nie ukończy 18. roku życia jest istotną sferą naszego życia. Władza ta rozpoczyna się od chwili urodzenia się dziecka i kończy się z chwilą uzyskania przez dziecko pełnoletności.
Nie ma wpływu na sprawowanie władzy rodzicielskiej okoliczność, czy rodzice są w związku małżeńskim lub czy mieszkają razem.
Jakkolwiek w razie uzasadnionych przyczyn, gdyby rodzice niewłaściwie lub rażąco niewłaściwie sprawowali władzę rodzicielską nad dzieckiem, sąd może zawiesić, ograniczyć lub pozbawić jednego lub obojga rodziców wykonywania tej władzy, lecz władza ta może zostać przywrócona w określonych sytuacjach. Przeczytaj także artykuł Obowiązek alimentacyjny rodziców wobec ich dzieci.
