Wspólność majątku spadkowego i dział spadku

Wstęp

W wyniku spadkobrania (ustawowego lub testamentowego) często zdarza się, że kilku spadkobierców wspólnie dziedziczy spadek. W takiej sytuacji pomiędzy spadkobiercami niejednokrotnie dochodzi do trudności w zakresie zarządu majątkiem wspólnym, gdyż wówczas obowiązuje ich wspólność majątku spadkowego. Czym jest wspólność majątku spadkowego i w jaki sposób ją znieść?

Co stanowi masę spadkową po spadkodawcy?

Masę spadkową możemy podzielić na aktywa i pasywa.

Do aktyw należy zaliczyć rzeczy, które przedstawiają wartość dodatnią, a także prawa i środki finansowe (np. zgromadzone na rachunku bankowym).

Do pasywów należą zobowiązania spadkodawcy (o ile mogą być dziedziczone), czyli potocznie ujmując długi (np. pozostały do spłaty kredyt, zaległości podatkowe, czynszowe).

W zależności od spadkodawcy wartość aktywów i pasywów będzie różna, stąd należy za każdym razem szczegółowo weryfikować co wchodzi w skład masy spadkowej po spadkodawcy.

Powstanie wspólności majątku spadkowego

Nabycie spadku przez co najmniej dwie osoby powoduje, iż powstaje między nimi wspólność majątku spadkowego, czyli każdy z nich ma takie same prawa i obowiązki względem masy spadkowej.

Powyższe daje uprawnienie rozporządzania majątkiem spadkowym, jak też powoduje powstanie odpowiedzialności za długi spadkowe, za które spadkobiercy – co do zasady – odpowiadają (istnieje możliwość odrzucenia spadku lub przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza, np. gdy w razie dziedziczenia ustawowego okazało się, że długi po spadkodawcy przekraczają masę czynną spadku, czyli spadkodawca miałby pokryć zobowiązania po zmarłym z tytułu przyjęcia spadku).

Należy mieć na uwadze rozróżnienie, iż współwłasność majątku spadkowego jest inna, niż współwłasność, którą stosuje się wyłącznie do rzeczy. Dlatego ustawodawca w art. 1035 Kodeksu cywilnego wskazał, że jeżeli spadek przypada kilku spadkobiercom, do wspólności majątku spadkowego oraz do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych z zachowaniem przepisów z art. 1035-1046 Kodeksu cywilnego.

Prawa i obowiązki spadkobierców od powstania wspólności majątku spadkowego do działu spadku

Każdy ze spadkobierców ma prawo do podejmowania decyzji dotyczących przedmiotów wchodzących w skład spadku – z wyjątkami wynikającymi z powołania wykonawcy testamentu (art. 988) lub kuratora spadku nieobjętego (art. 667 § 2 w zw. z art. 935 § 1 k.p.c.).

Gdyby całość spadku została przejęta w posiadanie przez tylko jednego ze spadkobierców z pominięciem pozostałych lub kilku z pozostałych, wówczas ci pozostali spadkobiercy mogą domagać się, aby sąd ustalił sposób korzystania z przedmiotów spadkowych według przepisów o zarządzie rzeczą wspólną.

Inaczej sytuacja wygląda, gdy spadek otworzył się przed 14.02.2001 r., a w ramach spadku jest gospodarstwo rolne, bowiem wówczas prawo do jego współposiadania mają tylko osoby, które spełniają przesłanki dziedziczenia takiego gospodarstwa rolnego. Jakkolwiek jest to sytuacja obecnie dość rzadka, stąd nie zostanie omówiona bardziej szczegółowo.
Zarówno pożytki, jak i inne przychody z majątku spadkowego przysługują każdemu ze spadkobierców zgodnie z jego udziałem w spadku (np. w sytuacji uzyskiwania czynszu za wynajem mieszkania).

Również w takim samym stosunku każdy ze spadkobierców ponosi wydatki i ciężary wynikające z posiadaniu udziału w spadku (np. – w zależności od składników majątku – co do opłat za czynsz, podatek od nieruchomości, ubezpieczenie OC).

Wyjątkiem od powyższego jest sytuacja dotycząca dziedziczenia gospodarstw rolnych co do spadku, który otworzył się przed 14.02.2001 r., wówczas prawa te i obowiązki, przysługują tylko osobom spełniającym przesłanki dziedziczenia takiego gospodarstwa.

Zatem zarząd rzeczą wspólną należy do każdego ze spadkobierców, jednakże w razie dokonywania czynności, które przekraczałyby zakres zwykłego zarządu oraz przy rozporządzeniu rzeczą wspólną ma zastosowanie art. 199 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym „Do rozporządzania rzeczą wspólną oraz do innych czynności, które przekraczają zakres zwykłego zarządu, potrzebna jest zgoda wszystkich współwłaścicieli. W braku takiej zgody współwłaściciele, których udziały wynoszą co najmniej połowę, mogą żądać rozstrzygnięcia przez sąd, który orzeknie mając na względzie cel zamierzonej czynności oraz interesy wszystkich współwłaścicieli.”.

Każdy ze spadkobierców może realizować roszczenia, które są związane z prawami rzeczowymi stanowiącymi spadek, np. może wystąpić z roszczeniem o ustanowienie służebności drogi koniecznej.

Kto sprawuje zarząd majątkiem wchodzącym w skład spadku do chwili jego objęcia w posiadanie przez spadkobierców?

W sytuacji, gdy spadkobiercy jeszcze nie objęli w posiadanie majątku spadkowego, zarząd tym majątkiem może wykonywać kurator. Na czynność tę wyrazić muszą zgodę spadkobiercy, a w jej braku decyduje w tym zakresie sąd.

Jednakże gdyby w skład spadku wchodziły rzeczy, które mogą się zepsuć lub których przechowanie pociągnęłoby za sobą nadmierne koszty, wówczas sąd może nakazać ich sprzedaż.

Zniesienie wspólności majątku spadkowego

Kiedy do spadku będzie powołana więcej niż jedna osoba, między spadkobiercami powstaje wspólność majątku spadkowego (praw i obowiązków spadkowych), która obowiązuje do chwili działu spadku.

Wobec szczególnego uregulowania wspólności majątku spadkowego przez kilku spadkobierców, współwłasność nie może być zniesiona zgodnie z art. 210 Kodeksu cywilnego i art. 617 i następnych Kodeksu postępowania cywilnego.

Do przedmiotowych spraw zastosowanie mają przepisy z art. 1035 i następne Kodeksu cywilnego oraz art. 1070 i następne Kodeksu cywilnego, a także wynikające z procedury cywilnej, tj. z art. 680 Kodeksu postępowania cywilnego.

Kwestia rozporządzenia udziałem, który przysługuje współwłaścicielowi w przedmiocie wchodzącym w skład masy spadkowej

Kodeks cywilny uregulował kwestię rozporządzenia udziałem w przedmiocie należącym do spadku. Z artykułu 1036 Kodeksu cywilnego wynika, że każdy ze spadkobierców może za zgodą pozostałych rozporządzić przypadającym jemu udziałem w przedmiocie należącym do spadku.

Jakkolwiek, w razie braku zgody któregokolwiek z pozostałych spadkobierców rozporządzenie takie jest bezskuteczne o tyle, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące temu spadkobiercy na podstawie przepisów o dziale spadku.

Każdy ze spadkobierców może swobodnie rozporządzać przysługującym jemu udziałem w masie spadkowej, lecz najlepszym jest dla rozporządzającego swoim udziałem, gdyby przekonał wszystkich pozostałych spadkobierców do jego decyzji.

Inaczej sytuacja wygląda w przypadku chęci zbycia przez jednego ze spadkobierców przysługującego jemu udziału w masie spadkowej (do chwili działu spadku). Wówczas nie powinien on zbyć takiego udziału w sytuacji, kiedy nie uzyska zgody pozostałych spadkobierców, co wynika z art. 1036 Kodeksu cywilnego.

Jeżeli spadkobierca zbył przysługujący jemu udział w spadku lub jego część – w razie działu spadku – nabywca musi stać się stroną umowy działowej (art. 1051 w zw. z art. 1053 Kodeksu cywilnego) lub uczestnikiem postępowania o dział spadku.

Dział spadku

Jeżeli spadkobierca chce znieść współwłasność w majątku należącym do masy spadkowej po spadkodawcy, wówczas musi dokonać działu spadku.

Dział spadku może nastąpić na mocy umowy między wszystkimi spadkobiercami lub na mocy orzeczenia sądu.

Do działu spadku w formie umowy może dojść wyłącznie w sytuacji, gdy wszyscy spadkobiercy mają zgodną wolę.

Umowa taka może zostać zawarta pomiędzy spadkobiercami, jednakże w razie, gdy w ramach masy spadkowej jest także nieruchomość, to dział spadku musi zostać dokonany przed notariuszem, pod rygorem nieważności czynności dokonanej w inny sposób.

Kolejnym wyjątkiem jest sytuacja, kiedy w skład spadku wchodzi przedsiębiorstwo. Wówczas umowa o dział spadku powinna być zawarta w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. Jeżeli w skład przedsiębiorstwa wchodzi nieruchomość albo przedsiębiorstwo jest objęte zarządem sukcesyjnym, umowa o dział spadku powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.

Inaczej sytuacja wygląda, gdy takiej zgody brak, nawet po stronie jednego ze spadkobierców.

Wówczas istnieje możliwość wystąpienia do sądu o sądowy dział spadku. By wszcząć takie postępowanie wystarczy żądanie zgłoszone przez któregokolwiek ze spadkobierców. Wszczęcie takiego postępowania nie wyklucza możliwości zawarcia ugody w toku tego postępowania, a więc polubownego załatwienia sprawy.

Postępowanie to ma różny przebieg w zależności od okoliczności sprawy (np. wobec masy spadkowej i sposobu jej ustalenia, a także rzeczy mających ulec podziałowi, ustalenie osób biorących udział w postępowaniu, ustalenie odpowiednich spłat/ dopłat wobec działu spadku).

Prawo spadkobiercy do wystąpienia z wnioskiem o dział spadku nie jest ograniczone terminem, zatem nie ulega ono przedawnieniu, ani wyłączeniu.

Należy mieć na uwadze, że można dokonać także częściowego działu spadku. W toku postępowania sądowego taka sytuacja może wystąpić jedynie z ważnych przyczyn (np. w sytuacji, gdy w skład spadku wchodzi przedsiębiorstwo).

W takiej sytuacji istnieje możliwość dokonania działu uzupełniającego, czyli kiedy:

• spadkobiercy dokonali umownego działu tylko co do części spadku,
• sąd dokonał działu częściowego,
• sąd, nie ograniczając działu do części spadku, nie objął postanowieniem co do istoty sprawy całego majątku wchodzącego w skład spadku.

Zaliczenie darowizn i zapisów windykacyjnych na schedę spadkową

W sytuacji, gdy w razie dziedziczenia ustawowego spadku dział spadku miałby nastąpić między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci będą wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn i zapisów windykacyjnych.

Wyjątkiem od powyższego jest sytuacja, kiedy z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku takiego zaliczenia.

Spadkodawca może nałożyć obowiązek zaliczenia darowizny lub zapisu windykacyjnego na schedę spadkową także na innego spadkobiercę ustawowego.

Jakkolwiek nie podlegają zaliczeniu na schedę spadkową drobne darowizny zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte (np. drobne prezenty na komunię, ślub).

Inne istotne okoliczności

Istotna jest sytuacja, gdy wartość darowizny lub zapisu windykacyjnego podlegających zaliczeniu przewyższa wartość schedy spadkowej. Wówczas:

• spadkobierca nie jest obowiązany do zwrotu nadwyżki,
• nie uwzględnia się przy dziale spadku:

• ani darowizny lub:
• zapisu windykacyjnego, ani:
• spadkobiercy zobowiązanego do ich zaliczenia.

Nadto, również dalszy zstępny spadkodawcy obowiązany jest do zaliczenia na schedę spadkową darowizny oraz zapisu windykacyjnego dokonanych przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego.

Ustawodawca uregulował także sposób zaliczenia na schedę spadkową wartości darowizn lub zapisów windykacyjnych podlegających zaliczeniu.

Dolicza się je do spadku lub do części spadku, która ulega podziałowi między spadkobierców obowiązanych wzajemnie do zaliczenia, po czym oblicza się schedę spadkową każdego z tych spadkobierców, a następnie każdemu z nich zalicza się na poczet jego schedy wartość darowizny lub zapisu windykacyjnego podlegających zaliczeniu.

Obliczenie wartości przedmiotu:

• darowizny następuje według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili działu spadku,
• zapisu windykacyjnego następuje według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili działu spadku.

Jakkolwiek przy zaliczaniu na schedę spadkową nie uwzględnia się pożytków przedmiotu darowizny lub zapisu windykacyjnego.

Zasady powyższe stosuje się odpowiednio do poniesionych przez spadkodawcę na rzecz zstępnego kosztów wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego. Przy czym koszty te muszą przekraczać przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku.

Po wykonaniu działu spadku, spadkobiercy są wzajemnie obowiązani do rękojmi za wady fizyczne i prawne według przepisów o rękojmi przy sprzedaży.

Sporna jest kwestia, czy rękojmia wynikająca z art. 1046 Kodeksu cywilnego może zostać wyłączona w umowie zawartej między spadkobiercami – wg reguł z art. 558 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym strony mogą odpowiedzialność z tytułu rękojmi rozszerzyć, ograniczyć lub wyłączyć. Jeżeli kupującym jest konsument, ograniczenie lub wyłączenie odpowiedzialności z tytułu rękojmi jest dopuszczalne tylko w przypadkach określonych w przepisach szczególnych. Wyłączenie lub ograniczenie odpowiedzialności z tytułu rękojmi jest bezskuteczne, jeżeli sprzedawca zataił podstępnie wadę przed kupującym.

Rękojmia co do wierzytelności spadkowych rozciąga się także na wypłacalność dłużnika.

Uchylenie się od umowy o dział spadku

Ostatnią kwestią, która zasługuje na uwzględnienie jest okoliczność dotycząca możliwości uchylenia się od skutków umowy o dział spadku.

Okoliczność taką uregulował art. 1045 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym „Uchylenie się od skutków prawnych umowy o dział spadku zawartej pod wpływem błędu może nastąpić tylko wtedy, gdy błąd dotyczył stanu faktycznego, który strony uważały za niewątpliwy.”.

Kwestia błędu została uregulowana w art. 88 Kodeksu cywilnego.
Zgodnie z tym przepisem uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli, które zostało złożone innej osobie pod wpływem błędu, następuje przez oświadczenie złożone tej osobie na piśmie.

Zatem każda inna forma uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli nie będzie miała skutku prawnego (np. w e-mailu, SMS, słownie).

Ustawodawca w tym zakresie ustalił także termin na dokonanie tej czynności, wskazując, że uprawnienie to wygasa z upływem roku od jego wykrycia.

Podsumowanie

Powyższe okoliczności powinny pomóc w podejmowaniu przez spadkobierców decyzji co do rzeczy wchodzących w skład masy spadkowej po spadkodawcy.

Jednakże tematyka działu spadku i czynności związanych z majątkiem wspólnym powstałym w wyniku spadkobrania jest bardzo szeroka, stąd warto skorzystać z pomocy profesjonalnego pełnomocnika przy podejmowaniu decyzji w tym zakresie.