Świadek koronny to pojęcie dość powszechnie kojarzone w naszym kraju. Wydaje nam się, że to przestępca, któremu przysługują pewne korzyści w zamian za cenne zeznania. Czy rzeczywiście tak to wygląda? Z całą pewnością jego rola zasadniczo różni się od procesowo od zwykłego świadka składającego zeznania w toku postępowania karnego. Wszelkie szczegóły związane z tym prawniczym określeniem zostaną przedstawione poniżej:
Świadek koronny – kto to?
Świadek koronny, zgodnie z art. 2 ustawy o świadku koronnym z dnia 25 czerwca 1997 roku, to po prostu podejrzany, który zgodził się zeznawać jako świadek w zamian za odstąpienie od wykonania na nim kary lub jej złagodzenie. Podejrzany to z kolei, zgodnie z art. 71 Kodeksu prawa karnego, osoba co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów, albo której bez wydania takiego postanowienia, postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego.
Świadek koronny w Polsce i na świecie
Instytucja świadka koronnego wywodzi się z Anglii. Nie istnieje jednak jednolity model świadka koronnego, ponieważ w różnych ustawodawstwach przyjmuje on różną postać. Celem polskiej instytucji świadka koronnego jest ujawnienie wszelkich przestępstw popełnionych w zorganizowanej grupie lub związku przestępczym oraz przestępstw takich jak:
- Łapownictwo
- Płatna protekcja czynna i bierna
- Nadużycie funkcji przez funkcjonariusza państwowego
- Kupowanie głosów wyborczych
- Uczestnictwo w zorganizowanej grupie lub związku przestępczym
- Łapownictwo gospodarcze i sportowe.
Generalnie przyjmuje się, że świadkiem koronnym jest sprawca czynu, który przyjął korzystną propozycję w zakresie ścigania (co do wyłączenia odpowiedzialności karnej) lub ukarania (co do wyłączenia lub ograniczenia karnych konsekwencji popełnionego czynu) w zamian za zeznania obciążające innych współuczestników, sprawców. Chodzi tu głównie o:
- Przełamanie zmowy milczenia
- Cenne źródło informacji
- Nowy środek dowodowy, który ma podnieść wykrywalność i skuteczność ścigania karnego najpoważniejszych przestępstw i ich sprawców oraz dostarczyć brakującego materiału dowodowego
Jaki podejrzany nie może być świadkiem koronnym?
Co ważne, świadkiem koronnym nie może zostać podejrzany, który w związku z udziałem w przestępstwie usiłował popełnić albo popełnił przestępstwo zabójstwa (art. 148 Kodeksu karnego) lub współdziałał w jego popełnieniu albo nakłaniał inną osobę do popełnienia takiego czynu zabronionego w celu skierowania przeciwko niej postępowania karnego.
Decyzja o dopuszczeniu dowodu z zeznań świadka koronnego
Decyzję w sprawie dopuszczenia dowodu z zeznań świadka koronnego wydaje sąd okręgowy właściwy dla miejsca prowadzenia postępowania przygotowawczego na wniosek 
prokuratora prowadzącego lub nadzorującego postępowanie przygotowawcze, złożony po uzyskaniu zgody Prokuratora Generalnego. Przed podjęciem decyzji sąd przesłuchuje podejrzanego.
Co istotne, można uzależnić dopuszczenie dowodu z zeznań świadka koronnego od zobowiązania się podejrzanego do zwrotu korzyści majątkowej odniesionej z przestępstwa lub przestępstwa skarbowego oraz naprawienia szkody nimi wyrządzonej.
Może się jednak zdarzyć, że prokurator nie wystąpi z wnioskiem o dopuszczeniu dowodu z zeznań świadka koronnego, albo że sąd nie uwzględni po prostu takiego wniosku w przypadku jego złożenia. Wówczas dotychczasowe wyjaśnienia podejrzanego, nie mogą stanowić dowodu w sprawie, a dokumentacja dotycząca postępowania z nim jako potencjalnym świadkiem koronnym, zostaje zniszczona.
W razie wydania przez sąd postanowienia o dopuszczeniu dowodu z zeznań świadka koronnego, prokurator sporządza odpisy materiałów dotyczących osoby wskazanej w postanowieniu sądu i wyłącza je do odrębnego postępowania, które następnie zawiesza. Zawieszenie to trwa do czasu prawomocnego zakończenia postępowania przeciwko pozostałym sprawcom.
Prawa, obowiązki i przywileje świadka koronnego
Sprawa świadka koronnego zostaje wyłączona do odrębnego postępowania. Świadek koronny nie ma prawa do odmowy zeznań, uchylenia się od odpowiedzi czy utajnienia jego tożsamości. Sąd, na jego wniosek, wyłącza jawność rozprawy na czas jego przesłuchania. Świadek koronny nie podlega karze za przestępstwa, w których uczestniczył i które jako świadek koronny ujawnił. Prokurator umarza jego postępowanie.
Zgodnie z art. 14 ust. 1 ustawy o świadku koronnym, w razie zagrożenia życia lub zdrowia świadka koronnego, lub osoby dla niego najbliższej, mogą oni:
- Zostać objęci ochroną osobistą
- Zmienić miejsce pobytu lub zatrudnienia (z pomocą odpowiednich organów)
- Otrzymać dokumenty umożliwiające używanie danych osobowych innych niż własne (tylko w wyjątkowych sytuacjach)
Jakie korzyści przysługują świadkowi koronnemu?
Bezkarność
Po pierwsze, świadek koronny nie podlega karze za przestępstwa lub przestępstwa skarbowe, w których uczestniczył i które jako świadek koronny ujawnił. Prokurator wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania (w stosunku do świadka koronnego) w ciągu 14 dni od dnia uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie przeciwko tym sprawcom, których udział w przestępstwie świadek koronny ujawnił oraz przeciwko którym zeznawał.
Wyłączenia karalności wobec świadka koronnego nie można jednak zastosować, jeśli okaże się, że w toku postępowania zeznał on nieprawdę lub zataił prawdę co do istotnych okoliczności sprawy albo odmówił zeznań przed sądem. Nie stosuje się również wyłączenia karalności jeśli popełnił on nowe przestępstwo lub przestępstwo skarbowe, działając w zorganizowanej grupie albo związku mających na celu popełnienie przestępstwa lub przestępstwa skarbowego.
Ochrona i wsparcie
Po drugie, jak już zostało wspomniane, na wypadek zagrożenia życia lub zdrowia świadka koronnego lub osoby dla niego najbliższej, mogą zostać oni objęci ochroną osobistą, a także uzyskać pomoc w zakresie zmiany miejsca pobytu lub zatrudnienia. Mogą zostać im także wydane dokumenty umożliwiające używanie danych osobowych innych niż własne, w tym uprawniające do przekroczenia granicy państwowej. Mogą oni otrzymać również inną formę pomocy, jak choćby przeprowadzenie zabiegu chirurgicznego, usuwającego charakterystyczne elementy wyglądu lub operacji plastycznej. Zaś w razie niemożności zatrudnienia świadka koronnego lub osoby dla niego najbliższej, może być im przyznana pomoc finansowa, w szczególności przeznaczona na pokrycie kosztów utrzymania.
Świadek koronny otrzymuje zatem korzystną dla siebie propozycję co do wyłączenia odpowiedzialności karnej w zamian za obciążające innych współuczestników przestępstwa zeznania. Staje się on źródłem informacji. Ma to ogromne znaczenie, zwłaszcza gdy w sprawie zachodzi zmowa milczenia.
Mały świadek koronny
Istnieje też tak zwana funkcja „małego świadka koronnego”. Zgodnie z art. 60 Kodeksu 
karnego, przestępca, który w pełni współpracuje z organami ścigania, podlega nadzwyczajnemu złagodzeniu kary. Z reguły artykuł ten przyznaje się osobie, która chce współpracować z wymiarem sprawiedliwości, ale jego wiedza jest za mała, aby otrzymać status świadka koronnego. Z art. 60 Kodeksu karnego korzystają często „skruszeni” zabójcy, chcąc w ten sposób zmniejszyć sobie karę pozbawienia wolności.
Instytucja świadka koronnego – kontrowersje
Poziom negatywnych przypadków na tle wszystkich przyznanych statusów świadka koronnego można niestety określić jako wysoki. Mimo to bez wątpienia jest to instytucja potrzebna i wciąż skuteczna w walce z przestępczością zorganizowaną. Trudno jednak oszacować, na ile zeznania aktywnych świadków koronnych i małych świadków koronnych są wiarygodne, a nie stanowią próby manipulacji – zarówno ze strony samych świadków, jak i niekiedy ze strony prokuratury. W końcu trudno przewidzieć, ilu świadków koronnych pozostanie uczciwych, a ilu finalnie wróci na drogę przestępstwa.
Tylko wprowadzenie zmian na poziomie ustawowym może przełożyć się dalej na modyfikację w praktyce stosowania instytucji świadka koronnego. Podstawowa kwestia to restrykcyjna weryfikacja podejrzanych, którzy mogą uzyskać status, a na późniejszym etapie sprawdzanie zgodności ich zachowania z prawem. Jeśli świadkowie koronni wróciliby na drogę przestępstwa, konieczne byłoby zaostrzenie ich odpowiedzialności karnej – tak, aby zagrożenie karą samo w sobie spełniało rolę prewencyjną, odstraszającą od popełniania czynów zabronionych nawet doświadczonych, byłych członków zorganizowanych grup przestępczych.
