Prowadzenie własnego biznesu wiąże się ze spełnianiem wielu wymagań prawnych, ekonomicznych, a także z doskonałą organizacją pracy i determinacją. Co ciekawe, istnieją także formy prowadzenia działalności gospodarczej, które za cel stawiają sobie nie tylko zysk finansowy, lecz przede wszystkim społeczny, kulturowo-oświatowy lub gospodarczy. Jednym z rodzajów przedsiębiorstwa tego typu jest spółdzielnia. Na czym dokładnie polega ta forma działalności gospodarczej? Jak działają i czym się charakteryzują spółdzielnie? Jaka jest ich podstawa prawna? Na te pytania odpowiedzi zostaną udzielone poniżej:
Spółdzielnie – co to?
Spółdzielnia jest dobrowolnym zrzeszeniem nieograniczonej liczby osób, o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, które w interesie swoich członków prowadzi wspólną działalność gospodarczą. Spółdzielnia może prowadzić działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków i ich środowiska. Spółdzielczość w prawie polskim została zdefiniowana 16 września 1982 roku za pomocą ustawy Prawo spółdzielcze. Dziś spółdzielczość dalej działa w oparciu o tę ustawę jednak ujednolicaną przez szereg lat jak i działa w oparciu o inne ustawy i zarejestrowane statuty.
Rodzaje spółdzielni
Podstawowo wyróżniamy poniższe rodzaje spółdzielni:
- Spółdzielnie konsumenckie – przedsiębiorstwa będące własnością i zarządzane przez osoby korzystające z ich usług
- Spółdzielnie pracownicze – organizacje zarządzane przez osoby, które w nich pracują
- Spółdzielnie producentów – przedsiębiorstwa będące własnością i zarządzane przez producentów danych dóbr
- Spółdzielnie wielopodmiotowe lub hybrydowe, które mają wspólne prawa własności pomiędzy różnymi grupami zainteresowanych stron
- Spółdzielnie drugiego i trzeciego stopnia, których członkami są inne spółdzielnie.
Spółdzielnie na świecie i w Polsce 
Według danych Międzynarodowej Organizacji Pracy, spółdzielnie oferują przeszło 100 milionów miejsc pracy – o 20% więcej niż międzynarodowe korporacje. Przedsiębiorstwa spółdzielcze są zazwyczaj bardziej odporne ekonomicznie niż wiele innych form przedsiębiorczości, przy czym dwukrotnie więcej spółdzielni (80%) przetrwało swoje pierwsze pięć lat w porównaniu z innymi modelami własności biznesowej (41%). Jak zostało wspomniane we wstępie, spółdzielnie często mają cele społeczne, które zamierzają osiągnąć, inwestując część zysków z handlu z powrotem w swoje społeczności.
Spółdzielnie mogą ponadto zakładać własne związki gospodarcze lub rewizyjne, a także przystępować do takich związków. Najwyższym organem samorządu spółdzielczego w naszym kraju jest kongres spółdzielczości. Co cztery lata zwołuje go Krajowa Rada Spółdzielczości, będąca naczelnym organem samorządu spółdzielczego.
W Polsce funkcjonuje niemal 20 tysięcy spółdzielni, a ponad połowa z nich jest zrzeszona w Krajowej Radzie Spółdzielczej. Od 2002 roku spółdzielnie są rozpoznawalne w Internecie dzięki wykorzystaniu domeny “.coop”.
Spółdzielnie – przepisy prawne
Podstawa prawna
Spółdzielnia to, zgodnie z obowiązującą w Polsce ustawą Prawo spółdzielcze, dobrowolne zrzeszenie nieograniczonej liczby osób (nie mniejszej niż dziesięciu osób fizycznych lub nie mniej niż trzech osób prawnych), zwanych członkami spółdzielni. Liczba członków może być zmienna, nie może jednak spaść poniżej ustawowych 10 osób fizycznych albo poniżej trzech osób prawnych, w przypadku spółdzielni zrzeszającej osoby prawne. Jednakże do istnienia spółdzielni produkcji rolnej oraz spółdzielni socjalnej wystarczy, że zrzeszonych jest 5 osób fizycznych. Spółdzielnia powstaje z chwilą wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego.
Statut spółdzielni
Statut spółdzielni jest spisywany przy zakładaniu spółdzielni i musi on określać między innymi:
- Oznaczenie nazwy z dodatkowym określeniem „spółdzielnia” lub „spółdzielczy” oraz siedzibą
- Określenie przedmiotu działalności i czasu jej trwania, o ile została utworzona na czas określony
- Wysokość wpisowego oraz udziałów, a także ilość udziałów jakie członek obowiązany jest zadeklarować, terminy ich wnoszenia i zwrotu oraz skutki uchybienia tym terminom
- Obowiązki oraz prawa członków
- Zasady i tryb przyjmowania nowych członków, wypowiadania członkostwa i wykreślania członków
- Zasady działania walnego zgromadzenia, jego zwoływania, obradowania i sposobu podejmowania uchwał
- Zasady oraz sposób wyboru członków należących do organów spółdzielni
- Sposób podziału nadwyżki bilansowej, a także sposób pokrywania strat.
Ponadto w statucie powinny się znaleźć inne postanowienia, których wymóg określony jest przepisami prawa. Do założenia spółdzielni dochodzi poprzez uchwalenie statutu przez założycieli, którzy jego przyjęcie potwierdzają własnoręcznym podpisem. Założyciele dokonują także wyboru organów spółdzielni lub powołują komisję organizacyjną składającą się z co najmniej trzech osób.
Następnie, każda zmiana statutu wymaga podjęcia stosownej uchwały większością ⅔ głosów członków walnego zgromadzenia, a następnie musi zostać ujawniona w KRS. Zmiana przed wpisaniem jej do rejestru nie wywołuje żadnych skutków prawnych.
Prawa i obowiązki członków spółdzielni 
Każdy członek spółdzielni musi zadeklarować w niej co najmniej jeden udział, chyba że statut spółdzielni przewiduje większą ich ilość. Na podstawie postanowień statutu może także być zastrzeżona potrzeba wniesienia wkładu, choćby rzeczowego (maszyny, grunt, zwierzęta) do spółdzielni. W odróżnieniu od spółek prawa handlowego (kapitałowych), członkowie zakładający spółdzielnię nie muszą dysponować żadnym określonym przez prawo minimalnym kapitałem założycielskim.
Celem istnienia spółdzielni jest prowadzenie wspólnej działalności gospodarczej w interesie zrzeszonych członków. Członkowie spółdzielni uczestniczą w pokrywaniu jej strat do wysokości zadeklarowanych udziałów i nie odpowiadają wobec wierzycieli spółdzielni za jej zobowiązania. Zysk z działalności spółdzielni nazywany jest nadwyżką bilansową i na koniec roku obrachunkowego wypłacany jest członkom spółdzielni proporcjonalnie do posiadanych przez nich udziałów.
Inną istotną różnicą charakteryzującą spółdzielnię jest fakt, że zmiana liczby członków i zmiana funduszu udziałowego jest wewnętrzną sprawą spółdzielni, realizowaną na poziomie jej zarządu lub rady nadzorczej, gdy tymczasem podwyższenie kapitału zakładowego spółki akcyjnej wymaga skomplikowanej procedury emisji akcji.
Zasada otwartych drzwi
Kolejnym czynnikiem odróżniającym spółdzielnię od kapitałowych spółek handlowych jest “zasada otwartych drzwi”. Przejawia się ona w tym, iż każda osoba po spełnieniu odpowiednich przesłanek ujętych w statucie bądź przepisie prawa, może do spółdzielni przystąpić. Zasada otwartych drzwi nie rodzi jednak cywilnoprawnego roszczenia o przystąpienie w poczet członków spółdzielni. Zasada dobrowolności zrzeszania się ma także istotne znaczenie przy występowaniu ze spółdzielni. Polega na tym, że spółdzielca może w każdej chwili (po upływie niewygórowanego okresu wypowiedzenia) wystąpić ze spółdzielni i nie musi w tym celu – tak jak w spółkach – szukać nabywcy na swoje udziały, co niekiedy, w firmach o kiepskiej kondycji ekonomicznej, może nie być łatwe.
Majątek i zobowiązania spółdzielni
Odmiennie od spółek handlowych uregulowane są także zasady odpowiedzialności członka za zobowiązania spółdzielni. Członek spółdzielni nie odpowiada za wspomniane zobowiązania. W odróżnieniu jednak od spółek kapitałowych, partycypuje on w stratach spółdzielni, jednak tylko do wysokości wniesionego udziału.
Majątek spółdzielni możemy zatem podzielić na:
- Fundusz udziałowy – powstaje z wpłat udziałów członkowskich. W razie likwidacji spółdzielni, bądź ustania członkostwa, podlega on zwrotowi byłemu członkowi, chyba że został przeznaczony na pokrycie strat spółdzielni
- Fundusz zasobowy – powstaje z wpisowego, części nadwyżki bilansowej i z innych źródeł. Jest niepodzielny i bezzwrotny
- Fundusz wkładów – istnieje tylko w niektórych spółdzielniach, które wymagają wniesienia wkładu (budowlanego, ziemi). Podlega zwrotowi i w odróżnieniu od poprzednich funduszy, nie uczestniczy w pokryciu straty.
Organy spółdzielni
Organami spółdzielni są:
- Walne zgromadzenie (tworzą je wszyscy członkowie spółdzielni) lub zebrania przedstawicieli (zebrania grup członkowskich) – walne zgromadzenie decyduje w ważnych sprawach spółdzielni i jest organem uchwałodawczym
- Rada nadzorcza – kontroluje i nadzoruje bieżącą działalność zarządu i poszczególnych jednostek organizacyjnych spółdzielni, a także uchwala plany gospodarcze i programy działalności spółdzielni, akceptuje skład organizacyjny spółdzielni, orzeka o nabywaniu nieruchomości
- Zarząd – reprezentuje spółdzielnię na zewnątrz i kieruje bieżącą działalnością spółdzielni, dokonuje on czynności prawnych w imieniu spółdzielni.
Wszystkie organy wybierane i odwoływane są w głosowaniu tajnym.
Historia spółdzielni
Pierwsze spółdzielnie na świecie i ich rozwój w Anglii
Pierwsza znana, nowożytna rolnicza spółdzielnia produkcyjna powstała w 1778 roku, w greckiej miejscowości Ambelakia, ówcześnie okupowanej przez Imperium Osmańskie. Idea spółdzielczości, zdaniem miejscowych, dotarła do Europy, dzięki kupcom, eksportującym produkowane z miejscowej bawełny, kolorowe nici bawełniane.
Przyjmuje się jednak, że kolebką ruchu spółdzielczego była XIX-wieczna Anglia. W 1843 roku w miejscowości Rochdale powstała jedna z pierwszych spółdzielni angielskich, a jej profil był spożywczy. W tym samym czasie równolegle ze spółdzielniami produkcyjnymi czy rolniczymi w całej Europie rozwijały się spółdzielnie kredytowe, między innymi Kasy Raiffeisena. Animatorami wczesnych form spółdzielczości byli w wielu krajach (Wielka Brytania, Belgia, Skandynawia) socjaliści, którzy budowanie gospodarki spółdzielczej uważali za metodę budowania alternatywy dla kapitalizmu.
Historia spółdzielni w Polsce
Jednym z prekursorów spółdzielczości na terenach Polski był Stanisław Staszic, który w 1816 roku założył w swoich dobrach Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie. Ruch spółdzielczy w naszym kraju wywodzi się z okresu zaborów. Był wtedy formą zrzeszania się i edukacji chłopów przez ziemiaństwo. Pozwalał na potrzebną konsolidację poziomą produkcji rolnej będąc zaczątkiem zrzeszeń producenckich oraz na polepszenia lokalnego zaopatrzenia przez tworzenie prostego przetwórstwa rolnego i rzemiosła. Ruch spółdzielczy wspierał się na wydawanych gazetkach edukacyjnych i politycznych – działalność ta wiązała się z pozytywistyczną ideą pracy u podstaw prowadzonej przez wyżej wykształcone warstwy społeczne ówczesnej Polski. Ponadto powstałe na terenie Małopolski Kasy Stefczyka ułatwiają finansowanie rzemiosła, rolnictwa i drobnego przemysłu. Zwolennikiem koncepcji spółdzielczości jako alternatywy dla kapitalizmu był choćby Edward Abramowski.
29 października 1920 roku w Polsce została uchwalona pierwsza polska ustawa dotycząca spółdzielczości. Duży wpływ na jej wdrożenie miał Stanisław Wojciechowski, który był drugim w kolejności Prezydentem Rzeczypospolitej Polskiej. Miał on także swój współudział w utworzeniu spółdzielni „Społem”. Według pierwszej ustawy o spółdzielczości wszystkie spółdzielnie posiadały osobowość prawną. Ponadto dawała dużą dowolność w zakresie kształtowania przez członków statutu.
