Jak zarabiała mafia Ala Capone, czyli o praniu brudnych pieniędzy

Prawdopodobnie wszyscy zgodzimy się, iż termin “pranie brudnych pieniędzy” jest dość obrazowy. Nie da się jednak zaprzeczyć, że niezwykle trafnie oddaje on ten proceder. Co ciekawe, choć jest to określenie potoczne, to jego formalna wersja, stosowana w języku prawnym czy finansowym jest bardzo podobna – to po prostu “pranie pieniędzy”. Czym dokładnie jest ta czynność, skąd wziął się ten ciekawy termin, jakie są etapy i metody prania pieniędzy oraz w jaki sposób rządy państw przeciwdziałają temu zjawisku? Dowiemy się poniżej.

Pranie brudnych pieniędzy – co to jest?

Co to jest pranie brudnych pieniędzy? Money laundering to działania zmierzające do wprowadzenia do legalnego obrotu pieniędzy lub innych wartości majątkowych uzyskanych z nielegalnych źródeł bądź służących do finansowania nielegalnej działalności. W większości przypadków dotyczy to przestępczości narkotykowej, terroryzmu lub innych ciężkich działań karalnych.

Najbardziej znaną metodą tego procederu jest zawyżanie przychodów z legalnej działalności, której dokładne rozmiary są trudne do skontrolowania, w szczególności drobnej działalności usługowej. Pralnie odzieży są klasycznym przykładem tego typu działalności. Stąd więc wzięła się nazwa tego procederu. Pojęcie prania pieniędzy użyto po raz pierwszy w latach dwudziestych XX wieku w Stanach Zjednoczonych. Mafia chicagowska kierowana przez Ala Capone czerpała zyski z nielegalnej produkcji, sprzedaży i przemytu alkoholu. Aby ukryć proceder, członkowie mafii prowadzili legalną działalność handlowo-usługową, czyli sklepy, a przede wszystkim pralnie. Dochody nielegalne dopisywano do codziennych utargów, aby ukryć ich pochodzenie.

Na czym polega pranie brudnych pieniędzy z perspektywy prawa? Ośrodek Szkolenia Departamentu Skarbu USA określił je w następujący sposób: “Pranie pieniędzy to proces, przy pomocy którego dochody przypuszczalnie uzyskane z działalności przestępczej są przekazywane, przekształcane, wymieniane albo też łączone i mieszane z legalnymi funduszami w celu ukrycia lub zatajenia prawdziwego charakteru, źródła, ukierunkowania, przepływu lub własności tych dochodów. Celem procesu prania pieniędzy jest nadanie pozorów legalności funduszom uzyskanym z działalności pozaprawnej lub działań z nią powiązanych.”

Parlament Europejski w swojej Dyrektywie nr 2015/849 w sprawie zapobiegania wykorzystywania systemu finansowego do prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu zdefiniował, że za pranie pieniędzy uznaje się następujące czyny popełnione umyślnie:

• Konwersja lub przekazywanie mienia, ze świadomością, że pochodzi ono z działalności przestępczej lub z udziału w takiej działalności, w celu ukrywania lub zatajania nielegalnego pochodzenia tego mienia albo udzielenia pomocy osobie, która bierze udział w takiej działalności, dla umożliwienia jej uniknięcia konsekwencji prawnych takiego działania
• Ukrycie lub zatajenie prawdziwego charakteru mienia, jego źródła, miejsca położenia, rozporządzania nim, przemieszczania, własności lub praw do mienia, ze świadomością, że mienie to pochodzi z działalności przestępczej lub z udziału w takiej działalności
• Nabycie, posiadanie lub korzystanie z mienia, ze świadomością w momencie jego otrzymania, że mienie to pochodzi z działalności o charakterze przestępczym lub z udziału w takiej działalności
• Udział lub współdziałanie w popełnieniu, usiłowanie popełnienia, jak też pomocnictwo, podżeganie, ułatwianie oraz doradzanie przy popełnieniu czynów określonych powyżej

Etapy prania brudnych pieniędzy

Wiemy już na czym polega pranie pieniędzy. Natomiast jak wyprać pieniądze? Taki proces składa się z kilku kroków. Poniżej zostaną przedstawione etapy prania pieniędzy.

Etap I

Pierwszy z nich to faza wstępna. Polega ona na przygotowaniu całego procesu. Do fazy wstępnej zalicza się w szczególności dyslokacje kapitału (czyli najczęściej transport za granicę, gdzie jest mniejsza szansa wykrycia procederu). Najpopularniejsze metody transferowania kapitału to:

• Metoda walizkowa – stosowana w sytuacji, gdy brak jest obowiązku deklaracji dewiz. Polega na zwykłym „przewożeniu” pieniędzy. Możliwa do stosowania na terenie strefy Schengen
• Przemyt – w tym przypadku zasadniczo używa się tych samych kanałów przerzutowych (choćby skrytki w samochodzie) co do wywozu narkotyków (ich sprzedaż to główne źródło brudnych pieniędzy). Metoda ta jest o tyle niewygodna, że zazwyczaj pieniądze zajmują większą objętość niż wwożony wcześniej towar w stosunku do ich wartości. Trudniej je więc przemycić
• Transfer dóbr luksusowych – ta metoda polega na zakupie drogich towarów (najczęściej samochody), przewozie ich bądź przejeździe nimi przez granicę i sprzedanie na miejscu
• Umowy o kompensacje – czyli zapłata za długi innych. To często stosowana metoda, gdyż gangi umarzają sobie nawzajem długi swoich sojuszników, aby ominąć etap przewożenia przez granicę. Sprzyja temu system bankowości podziemnej.
• Bezpośredni przekaz elektroniczny – jednak w tym wypadku pieniądze najpierw muszą być na koncie. Jak tego dokonać? Zostanie to przedstawione w kolejnym kroku

Etap II

Drugi etap to umiejscowienie. Polega ono na wprowadzeniu nielegalnych środków do systemu finansowego (zwykle poprzez wpłatę na konto). Jest to najbardziej ryzykowny etap całego procederu. Organizacje przestępcze stosują różne metody omijania bankowej kontroli wpłat.

Najczęściej polega ono na dzieleniu całej kwoty na mniejsze sumy, poniżej progu rejestracji (structuring), także wpłaty przy użyciu setek wynajętych osób (tzw. smurfing). Często ten etap możliwy jest dzięki współpracy pracowników banków lub instytucji finansowych. Czasem stosuje się także występujące w niektórych krajach zwolnienia z obowiązku rejestracji dla określonych rodzajów działalności.

Etap III

Trzeci etap to maskowanie. Polega ono na “urwaniu” śladu prowadzącego do rzeczywistego źródła pieniędzy. Następuje zazwyczaj poprzez dokonywanie wielokrotnych operacji transferu pieniędzy na konta w różnych bankach i państwach. W razie gdy transferu dokonano na konto banku, który znajduje się w “oazie podatkowej”, ślad urywa się, gdyż banki w tych państwach nie muszą rejestrować informacji kto wpłacił pieniądze lub skąd zostały przesłane. Do transferu pieniędzy wykorzystywany jest np. międzynarodowy system SWIFT. Zamiast przechodzić przez te etapy przestępcy często reinwestują pieniądze w działalność przestępczą.

Etap IV

Ostatni etap to integracja nazywana także legitymizacją. Polega ona na “dorobieniu” legalnego świadectwa dla pieniędzy. W tym celu stosuje się różne metody, najpopularniejsze z nich to:

• Blending – najpowszechniej stosowana metoda, polega na zmieszaniu pieniędzy pochodzących z “wyprania” z dochodami legalnymi. W tym celu przestępcy zakładają działalność gospodarczą która charakteryzuje się gotówkowym obrotem, trudnością stwierdzenia rzeczywistych przychodów, gwałtowną dynamiką zmian w wysokości przychodów i klientów. Musi to być ponadto działalność usługowa, aby nie trzeba się było wykazać produkcją. Najlepiej do tego celu nadają się dyskoteki i solaria
• Ceny transferowe – w tym przypadku przestępca kupuje dany towar taniej, a “pod stołem” dopłaca różnice. Następnie sprzedaje towar już po normalnej cenie rynkowej (tłumacząc się np. dokonaniem inwestycji), więc różnica w cenie stanowi legalny dochód
• Kasyna – tutaj kupuje się bilety do automatów za brudne pieniądze, następnie zwraca je jako rzekomą wygraną, przez co otrzymuje całkowicie legalne środki pieniężne
• Winning ticket – w tym przypadku organizacja przestępcza dowiaduje się kto wygrał w loterii pieniężnej, a następnie składa takiej osobie propozycje odkupienia losu po wyższej cenie niż wynosi wygrana. Wtedy także otrzymuje się legalne środki pieniężne
• Smurfing – ta metoda polega na wpłacaniu przez wielu podstawionych ludzi niewielkich kwot pieniędzy, co nie wymaga kontroli tożsamości podmiotów biorących udział w transakcji
• Puste transakcje – czyli kreowanie fikcyjnego obrotu na papierze. Nieprawdziwe transakcje biznesowe poświadczane są podrobionymi dokumentami (fakturami, rachunkami)
• Fikcyjny kredyt – w tym przypadku przedsiębiorstwo zaciąga kredyt w banku, a następnie spłaca go pieniędzmi pochodzącymi z fikcyjnego kredytu uzyskanego w innym przedsiębiorstwie

Skąd pochodzą brudne pieniądze? Czyli ich źródła

Pieniądze (oraz pozostałe wartości majątkowe, czyli także papiery wartościowe, prawa majątkowe czy nieruchomości) będące w obrocie finansowym można podzielić na trzy grupy ze względu na ich “czystość”, czyli źródło pochodzenia:

• Czyste, czyli dochody pochodzące z jasnych źródeł, od których zapłacono wszystkie odpowiednie podatki
• Szare, czyli dochody pochodzące z działalności co prawda niezakazanej przez prawo, ale będącej następstwem nielegalnych transakcji, których celem jest nieujawnianie rzeczywistych obrotów i dochodów po to, żeby uniknąć obciążeń finansowych (czyli pochodzą z “szarej strefy” i nie zostały od nich zapłacone należne podatki)
• Brudne, czyli dochody pochodzące z przestępczości zorganizowanej, działalności kryminalnej oraz nielegalnej działalności gospodarczej (czyli ze wszystkich rodzajów działalności nieujawnionej właściwym organom)

Przeciwdziałanie praniu brudnych pieniędzy

Do przeciwdziałania praniu pieniędzy powołany został w Polsce Generalny Inspektor Informacji Finansowej (GIIF), działający na podstawie i zgodnie z ustawą z dnia 1 marca 2018 roku o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu. Zgodnie z ustawą, GIIF, będący sekretarzem lub podsekretarzem stanu w Ministerstwie Finansów, jest powoływany i odwoływany przez Prezesa Rady Ministrów na wniosek ministra właściwego do spraw finansów publicznych po zasięgnięciu opinii ministra – członka Rady Ministrów właściwego do spraw koordynowania działalności służb specjalnych.

W realizacji swoich zadań ustawowych GIIF jest wspomagany przez Departament Informacji Finansowej Ministerstwa Finansów, który wykonuje zadania polskiej jednostki analityki finansowej (PJAF).

PJAF to z kolei centralna, państwowa agencja, odpowiedzialna za otrzymywanie (oraz, jeśli to dozwolone, wnioskowanie), analizę i przekazywanie odpowiednim organom ujawnionych informacji finansowych dotyczących podejrzanych dochodów i potencjalnego finansowania terroryzmu lub wymaganych przez krajowe prawodawstwo lub przepisy, w celu zwalczania prania pieniędzy i finansowania terroryzmu.

GIIF oraz inne instytucje obowiązane rozpoznają i oceniają ryzyko prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu związane ze stosunkami gospodarczymi zawieranymi z klientami lub z transakcjami okazjonalnymi realizowanymi przez nich. Na bazie tego ryzyka i jego oceny stosują środki bezpieczeństwa finansowego, których zadaniem jest przede wszystkim uzyskanie informacji na temat ich klientów oraz celu, dla którego korzystają oni z usług i produktów oferowanych przez instytucje obowiązane.

Instytucje obowiązane zawiadamiają GIIF o okolicznościach, które mogą wskazywać na podejrzenie popełnienia przestępstwa prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu, jak również o przypadkach powzięcia uzasadnionego podejrzenia, że określona transakcja lub określone wartości majątkowe mogą mieć związek z jednym lub drugim z wyżej wymienionych przestępstw.

Na żądanie GIIF instytucje obowiązane blokują rachunki i wstrzymują transakcje oraz przekazują lub udostępniają mu posiadane informacje i dokumenty. Wstrzymywania transakcji lub blokady rachunku dokonują one również na podstawie stosownego postanowienia prokuratora.

Podobnie jak instytucje obowiązane, jednostki współpracujące niezwłocznie powiadamiają GIIF o podejrzeniu popełnienia przestępstwa prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu. Ponadto na wniosek GIIF przekazują lub udostępniają w granicach swoich ustawowych kompetencji posiadane informacje lub dokumenty. Dodatkowo Straż Graniczna oraz naczelnicy urzędów celno-skarbowych przekazują GIIF informacje z deklaracji przewozu przez granicę UE środków pieniężnych.

GIIF weryfikuje zawarte w zawiadomieniach i powiadomieniach podejrzenia prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu na bazie informacji pozyskanych od instytucji obowiązanych, jednostek współpracujących, a także zagranicznych jednostek analityki finansowej (zagraniczne JAF). W przypadku uzasadnianego podejrzenia prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu GIIF zawiadamia właściwego prokuratora, który we współpracy z organami ścigania podejmuje działania w celu postawienia aktu oskarżenia podejrzanym osobom.

Pranie brudnych pieniędzy współcześnie

Jak zostało wspomniane wcześniej, pranie brudnych pieniędzy zostało zdefiniowane w XX wieku, gdy mafia chicagowska kierowana przez Ala Capone ukrywała czerpanie zysków z nielegalnych źródeł poprzez prowadzenie sklepów a przede wszystkim pralni. Obecnie, jednak rolę takich pralni pełnią zupełnie inne narzędzia.

W powszechnej opinii od dekady do procederu prania brudnych pieniędzy podstawowo dochodzi za pośrednictwem kryptowalut, w tym oczywiście bitcoinów. Mimo faktu, że pozornie kryptowaluty dają anonimowość to w przypadku większości z nich, zwłaszcza tych z transparentnym kodem źródłowym, opartych na otwartej sieci blockchain transakcje w nich zawierane są jawne. Oznacza to, że można prześledzić całą historię przepływów finansowych na konkretnym adresie, aż do początku istnienia całej sieci. Transparentność sieci i transakcji nie jest jednak do końca rozumiana przez organy ścigania, dlatego też bitcoin jest bardzo często wybierany jako jeden z elementów służących do prania brudnych pieniędzy.

Europol szacuje, iż w ostatnich latach w Europie ponad 4 miliardy funtów brudnych pieniędzy wyprano właśnie w kryptowalutach. Cytowany przez BBC szef Europolu podkreślił, że aby poradzić sobie z tym nowym wymiarem nielegalnej działalności, niezbędna jest ścisła współpraca „regulatorów rynku i liderów branży”.