Zgodnie z obowiązującym prawem, każdy pracodawca ma obowiązek podpisać umowę o pracę, umowę zlecenie, umowę o dzieło lub jakąkolwiek inną umowę z pracownikiem przed rozpoczęciem pierwszego dnia pracy. W innym wypadku dochodzi do złamania prawa, które potocznie nazywa się “pracą na czarno”. Zjawisko to było bardzo popularne w latach dziewięćdziesiątych i na początku XXI wieku. Do tego typu sytuacji w największym stopniu dochodzi w okresie wysokiego bezrobocia. Nie oznacza to oczywiście, że ten proceder już nie występuje – nigdy nie udało się go wyeliminować w stu procentach.
Jakie konsekwencje w przypadku wykrycia pracy na czarno przez Państwową Inspekcję Pracy czekają pracownika, a jakie pracodawcę? Przekonamy się w dalszej części tekstu. Zacznijmy jednak od wyjaśnienia czym dokładnie jest praca na czarno.
Praca na czarno – co to?
Praca na czarno to po prostu praca wykonywana na rzecz pracodawcy bez oparcia o jakąkolwiek sformalizowaną umowę pisemną. O pracy na czarno mówimy jednak również wtedy, kiedy umowa jest zawarta na piśmie, ale pracownik nie zostaje zgłoszony przez pracodawcę do ubezpieczeń ZUS.
Takie praktyki są niezgodne z prawem i podlegają karom zapisanym w Kodeksie Pracy. Zgodnie z ustawą z 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy o nielegalnym zatrudnieniu jest mowa jeżeli:
- Pracodawca zatrudnia osoby bez potwierdzenia na piśmie w wymaganym terminie rodzaju zawartej umowy i jej warunków
- Pracodawca nie zgłasza osoby zatrudnionej lub wykonującej inną pracę zarobkową do ubezpieczenia społecznego
- Następuje podjęcie przez bezrobotnego zatrudnienia, innej pracy zarobkowej lub działalności bez powiadomienia o tym właściwego powiatowego urzędu pracy
- Następuje zatrudnienie lub powierzenie wykonywania innej pracy zarobkowej bezrobotnemu bez zawiadomienia właściwego powiatowego urzędu pracy
- Pracodawca powierza wykonywanie pracy cudzoziemcowi nieposiadającemu zezwolenia na pracę, w przypadkach gdy jest ono wymagane lub powierza wykonywanie pracy na innych warunkach, lub na innym stanowisku niż określone w zezwoleniu na pracę
Konsekwencje dla pracodawcy
Jeśli praca na czarno zostanie wykryta, to konsekwencje takie będą dotykały w większym zakresie pracodawcę niż pracownika. Największe konsekwencje związane są z naruszeniem obowiązku opłacania składek na ubezpieczenie społeczne pracownika. Jeśli składki nie są odprowadzane, to grozi za to odpowiedzialność karna, a także wiąże się z koniecznością zapłaty odsetek. Praca na czarno zostaje wykryta najczęściej podczas kontroli Państwowej Inspekcji Pracy. W takim przypadku PIP nakłada na pracodawcę mandat i powiadamia o zaistniałej sytuacji również ZUS i urząd kontroli skarbowej.
Kary
Kary, które mogą zostać nałożone na pracodawcę przez Państwową Inspekcję Pracy, są następujące:
- 2000 złotych za brak sporządzenia pisemnej umowy między pracodawcą a pracownikiem
- 5000 złotych za powtórzenie tego wykroczenia
To jednak nie wszystko. Jeśli Państwowa Inspekcja Pracy skieruje sprawę do sądu pracy, na pracodawcę może zostać nałożona kara w wysokości od 1000 do 5000 złotych.
To nadal nie koniec konsekwencji. Pozostały jeszcze kary od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych i urzędu skarbowego. ZUS nakłada karę w wysokości 5 tysięcy złotych za nieopłacenie składek na ubezpieczenie pracownika. Urząd skarbowy natomiast nakłada karę 720 stawek dziennych lub pozbawienie wolności do 3 lat w przypadku uznania pracodawcy winnego przestępstwa skarbowego.
Dodatkowo, jeśli to pracownik powiadomił Państwową Inspekcję Pracy o nielegalnym zatrudnieniu, inspektor w imieniu pracownika może skierować sprawę do sądu pracy w celu ustalenia istnienia stosunku pracy. Na podstawie takiego orzeczenia pracownik może domagać się odsetek za zaległe składki oraz zaliczki na podatek dochodowy.
Konsekwencje dla pracownika
Praca na czarno może wiązać się z konsekwencjami również dla pracownika, chociaż dużo mniejszymi niż dla pracodawcy. Podwładny może zostać ukarany karą grzywny w wysokości 500 złotych i więcej, jeśli wykonuje pracę, a jednocześnie jest zarejestrowany jako osoba bezrobotna w urzędzie pracy.
Praca na czarno jest jednak bardzo niekorzystna z punktu widzenia pracownika. Przede wszystkim, bez umowy pracownik nie ma żadnej gwarancji otrzymania wynagrodzenia za wykonaną pracę, nie mówiąc już o terminowości wynagrodzenia. Ponadto, praca na czarno nie wlicza się do stażu pracy, który jest istotny przy ustalaniu prawa do emerytury.
Pracownik nie jest również wtedy zgłoszony do ubezpieczeń ZUS. Takie świadczenia zawierają składki na ubezpieczenie emerytalne, rentowe, chorobowe, wypadkowe, zdrowotne oraz na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracownika. W efekcie, praca na czarno pozbawia ubezpieczenia zdrowotnego, czyli możliwości korzystania z Narodowego Funduszu Zdrowia. W takiej sytuacji pracownik nie może liczyć na świadczenia emerytalne.
Praca na czarno oznacza dla pracownika także brak wszelkich praw pracowniczych, takich jak choćby urlop. Ponadto, pracownik nie ma gwarancji, że otrzyma wynagrodzenie chorobowe, a normy czasu pracy będą przestrzegane. Nie ma również pewności, czy wykonywana praca będzie odbywała się w godziwych i bezpiecznych warunkach. W konsekwencji – w razie wypadku w pracy – może pozostać bez środków do życia z dnia na dzień.
Praca na czarno może także oznaczać brak przyzwoitego wynagrodzenia, bowiem w tym przypadku często nie jest przestrzegana płaca minimalna.
