Jesteś mieszkańcem jednego z dużych polskich miast i masz pomysł, w jaki sposób odpowiednio powinny zostać spożytkowane środki publiczne na rzecz mieszkańców? To właśnie do Ciebie skierowany jest budżet obywatelski. Niezależnie od tego ile masz lat, możesz za jego pomocą zmieniać swoją okolicę. Czym więc jest budżet obywatelski? Jaka jest historia jego powstania w Polsce? Jakie są terminy zgłaszania projektów? Jakie są korzyści w budżetu obywatelskiego? Na te wszystkie pytania, odpowiedzi zostaną udzielone poniżej:
Budżet obywatelski – co to jest?
Budżet obywatelski, zwany także budżetem partycypacyjnym, to demokratyczny proces dyskusji i podejmowania decyzji, w którym mieszkańcy gminy decydują o tym, w jaki sposób wydawać część środków z jej budżetu. Najczęściej jest on tworzony poprzez wykorzystanie takich narzędzi, jak poznanie priorytetów w wydawaniu pieniędzy, wybór delegatów budżetowych, reprezentujących lokalne społeczności, wsparcie techniczne ze strony urzędów miast i gmin, a następnie implementacja pomysłów mających bezpośrednie przełożenie na jakość życia mieszkańców.
Aby proces tworzenia budżetu miasta można było uznać za partycypacyjny musi spełniać następujące warunki:
- Zawierać element dyskusji nad sprawami finansowymi i budżetowymi miasta, podczas której uczestnicy decydują o tym jak wykorzystać ograniczone środki budżetowe
- Być organizowany co najmniej na poziomie dzielnicy, jednak najlepiej aby dotyczył poziomu całego miasta
- Być ciągłym procesem – pojedyncze zebrania lub referenda nad sprawami finansów miasta to nie to samo co budżet obywatelski
- Być realizowany w oparciu o wiele mechanizmów partycypacyjnych. Nie wystarczy, aby rada gminy lub komisja budżetowa była otwarta na publiczną debatę – konieczne jest stworzenie dodatkowych mechanizmów włączania mieszkańców do dyskusji nad sprawami finansowymi
- Posiadać mechanizm ewaluacji i oceny rezultatów procesu partycypacji
Budżet obywatelski – historia powstania
Wiemy już co to jest budżet obywatelski. Jaka natomiast jest jego geneza? Pierwszy pełny proces tworzenia budżetu partycypacyjnego rozpoczął się w brazylijskim mieście Porto Alegre już w 1989 roku. To coroczny proces dyskusji i podejmowania decyzji, w którym tysiące mieszkańców miasta decyduje, jak wydawać część tamtejszego budżetu miejskiego. W procesie sąsiedzkich, regionalnych i ogólnomiejskich zgromadzeń otwartych dla wszystkich, obywatele i wybrani delegaci budżetowi głosują nad tym, jakie priorytetowe potrzeby dofinansować i na jakim poziomie.
Na pierwszym etapie sąsiedzi wybierają delegatów dzielnicowych i tematycznych, którzy następnie, na nieoficjalnych spotkaniach decydują o priorytetowych inwestycjach, przyznając im określoną liczbę punktów – im więcej, tym ważniejsza inwestycja. W drugiej rundzie obradują wspólnie zebrania dzielnicowe i tematyczne, które wybierają radnych do rady budżetu partycypacyjnego.
Od czasu powstania w Ameryce Południowej, budżet obywatelski rozszerzył się na setki miast całego świata, w tym w Europie, Azji, Afryce czy Ameryce Północnej. W niektórych miastach został nawet wprowadzony do szkół, uniwersytetów i budownictwa społecznego czy instytucji kultury. Mechanizmy stosowania budżetu partycypacyjnego różnią się od siebie, dostosowując do lokalnego kontekstu, różny jest także procent miejskiego budżetu oddawanego do dyspozycji mieszkańców.
W Polsce kwestią oddolnej demokracji zajmował się działacz społeczny Rafał Górski. Budżet obywatelski po raz pierwszy wprowadzono w 2011 roku w Sopocie. Obecnie funkcjonuje on już w ponad 320 miastach, zazwyczaj na poziomie budżetu gminy. Łącznie na ten cel przeznacza się rocznie ponad pół miliarda złotych.
W 2018 roku do ustaw o samorządach: gminnym, powiatowym i województwa dodano regulacje o budżecie obywatelskim, które są stosowane od kadencji 2018-2023. Szczegóły dotyczące projektu budżetu obywatelskiego określają uchwały organu stanowiącego właściwej jednostki samorządu terytorialnego. W gminach niebędących miastami na prawach powiatu realizacja budżetu obywatelskiego nie jest obowiązkowa.
Budżet obywatelski – terminy
W Polsce, zgodnie z ustawą o finansach publicznych, wójt, burmistrz lub prezydent przedkłada do 31 marca radzie gminy oraz regionalnej izbie obrachunkowej sprawozdanie z wykonania budżetu. Okres od 31 marca do 30 kwietnia jest więc idealnym czasem na zorganizowanie pierwszej rundy spotkań z mieszkańcami aby sprawozdawać się z wykonania budżetu miasta, przedstawić zrealizowane w danej dzielnicy czy osiedlu przedsięwzięcia wraz z ich kosztem oraz omówić tegoroczne zasady i harmonogram budżetu partycypacyjnego.
Sam harmonogram oczywiście różni się zależnie od gminy. Przeważnie jednak data końcowa samego zgłaszania projektów przypada najpóźniej na kwiecień.
Korzyści z budżetu obywatelskiego
Wprowadzenie budżetu partycypacyjnego przynosi wiele korzyści zarówno mieszkańcom, organizacjom pozarządowym, lokalnemu władzom samorządowym, jak i sektorowi prywatnemu.
Zacznijmy od efektów politycznych. Według badań, wprowadzenie mechanizmu budżetu obywatelskiego przez władze miasta (gminy) powoduje ponad 10% wzrost prawdopodobieństwa ponownego wyboru dla burmistrza w następnych wyborach. Jest to niewątpliwa korzyść dla władz lokalnych oraz istotny czynnik sprzyjający rozpowszechnianiu się tego mechanizmu. Budżet obywatelski sprzyja także legitymizacji władzy. Co więcej, rozwój dialogu i poprawa komunikacji z mieszkańcami znacznie podnosi poziom zaufania mieszkańców do władz samorządowych.
Jeśli chodzi o efekty ekonomiczne, to badania wykazują ,że implementacja budżetu partycypacyjnego sprzyja zmianie alokacji środków budżetowych w kierunku inwestycji przyczyniających się do poprawy warunków życia w najbiedniejszych częściach miasta oraz biedniejszych grup społecznych.
W aspekcie efektów edukacyjnych niewątpliwą korzyścią jest fakt, że mieszkańcy pozyskują przystępną wiedzę na temat budżetu, samego mechanizmu obywatelskiego, funkcjonowania władzy lokalnej oraz struktury alokacji pieniędzy pochodzących z ich podatków.
Najważniejsze wydają się jednak efekty społeczne. Dzięki uczestnictwu w procesie budżetu partycypacyjnego mieszkańcy zmieniają postrzeganie swojej roli w procesie decyzyjnym oraz zaczynają dostrzegać swoje własne interesy. Również dzięki temu chętniej włączają się w działania organizacji społecznych. Przedstawiciele władz gminy czy dzielnicy oraz mieszkańcy muszą porozumieć się w kwestii priorytetów budżetowych, co w konsekwencji sprzyja budowie społecznej zgody. Podkreśla się również, że upublicznienie procesu tworzenia budżetu przyczynia się do większego zrozumienia dla pracy urzędników i samorządowców.
Ponadto, mieszkańcy mają szansę poznać trudności i przeszkody, jakie napotykają w swojej pracy przedstawiciele władz. Równocześnie wprowadzenie elementów konsultacyjnych do procesu tworzenia budżetu przyczynia się do zwiększenia odpowiedzialności urzędników.
Dodatkowo, budżet obywatelski daje możliwość przedyskutowania swoich potrzeb osobom z różnych środowisk co bardzo podnosi spójność społeczną. Instytucja budżetu partycypacyjnego sprzyja również promocji przejrzystości działania władz. Dzięki temu ma ona potencjał instytucjonalnego ograniczania korupcji oraz przeciwdziałania niskiej efektywności działania władz. Ostatnim ważnym czynnikiem, na który zwraca się uwagę omawiając tę instytucję, jest inkluzja w proces decyzyjny obywateli z grup tradycyjnie wykluczonych z procesu podejmowania decyzji (wszelkiego rodzaju mniejszości).
