Bankowość islamska – jak wygląda i czym różni się od europejskiej?

Globalny kryzys finansowy z 2008 roku wymusił wprowadzenie licznych regulacji i norm ostrożnościowych w gospodarce światowej. Obok rozwiązań instytucjonalnych poszukuje się również takich, które ograniczą lub wręcz zniwelują niektóre przyczyny i ryzyko jego ponownego wystąpienia. Z tego powodu świat zainteresował się tak egzotycznym rynkiem, jak bankowość islamska, która dzięki swojej odmienności i zasobności, a zwłaszcza z powodu faktu, iż jest oparta na fundamentach moralnych, może mieć pozytywny, łagodzący wpływ na zjawiska gospodarcze w skali świata. Rzeczywistość okazuje się jednak znacznie bardziej skomplikowana, a różnice między nią a konwencjonalną bankowością europejską są niezwykle złożone. Wszystkie najważniejsze aspekty dotyczące bankowości islamskiej zostaną przedstawione poniżej, zacznijmy od odpowiedzi na pytanie:

Czym jest bankowość islamska?

Bankowość islamska (z angielskiego Islamic Banking) to system bankowy, który jest zgodny z zasadami prawa muzułmańskiego zwanego szariatem. Stosuje się go w celu wsparcia rozwoju gospodarek krajów lub społeczności islamskich. Wśród zakazów określonych w prawie islamskim znajdują się m.in. zakaz lichwy, czyli bogacenia się na skutek pożyczania pieniędzy na wysoki procent (zakaz ten znajduje się również w Starym Testamencie) oraz inwestowania pieniędzy w działalność, której celem jest oferowanie dóbr i usług niezgodnych z podstawowymi wartościami islamu (np. produkcja broni czy alkoholu).

Oznacza to więc zupełny brak odsetek – bank i klient działają razem, dzieląc między sobą zarówno zyski jak i ewentualne straty. Zgodnie z regułami nadrzędnym celem banków islamskich jest wkład w rozwój społeczeństwa, m.in. poprzez zwiększanie jego dobrobytu. W praktyce może to wyglądać następująco: bank udziela klientowi kredytu na zakup mieszkania. Kredyt nie jest oprocentowany. Rata, którą płaci klient, pozbawiona jest odsetek. Bank ma jednak prawo pobierać czynsz za mieszkanie, którego jest formalnym właścicielem, do momentu spłaty hipoteki.

Bankowość islamska – zasady

Jakie są zasady bankowości islamskiej? Opiera się ona na kilku zakazach, które ustanowił szariat. Kluczową regułą jest właśnie rezygnacja z oprocentowania oraz odsetek. Ta zasada nosi nazwę riba. Źródłem zysku w takim modelu bankowości nie są odsetki ani kreacja długu kredytowego, ale produkcja dóbr i udział w zyskach z ich sprzedaży. Instytucje finansowe przekazują środki na rozwój sektora produkcji oraz usług. Tym samym pieniądze inwestowane są bezpośrednio w gospodarkę realną i w założeniu nie dochodzi do “sztucznej” kreacji pieniądza oraz do działań spekulacyjnych. Służą temu odpowiednio skonstruowane produkty bankowe, których główną cechą jest brak oprocentowania oraz odsetek.

Inwestowanie bezpośrednio w sferę realną gospodarki związane jest z ważną regułą, która towarzyszy inwestycjom w świecie islamu. Jest nią kierowanie się interesem i wsparcie wspólnoty. Inną istotną cechą towarzyszącą bankowości bezodsetkowej jest solidarne dzielenie ryzyka kredytowego. Ma to swoje odzwierciedlenie w proporcjonalnym podziale między bank i klienta przyszłych zysków lub strat z zainwestowanych środków. Bank działający w oparciu o model bankowości islamskiej nie pomnaża pieniędzy na zasadzie kreacji długów, ale operuje rzeczywistym kapitałem pochodzącym z depozytów. Deponent ponosi zatem rzeczywiste ryzyko, które daje mu prawo do udziału w realnie osiągniętym zysku. Wielkość zysku nie jest wcześniej znana, nie wynika bowiem z ustalonego wcześniej procentu tylko z zysku wypracowanego w procesie gospodarowania. Zgodnie z bankowością islamską bank i klient działają razem, dzieląc między siebie zarówno zysk oraz ryzyko straty, jak i samą stratę.

Waga jest przywiązywana do równości stron i respektowania umów, również tych zawartych ustnie. Umowy nie mają prawa wprowadzać klienta w błąd, co oznacza, że muszą być w pełni zrozumiałe dla każdej ze stron. Nie ma więc tutaj mowy o żadnych kruczkach prawnych, gwiadkach czy dopiskach drobnym druczkiem. Definiuje to zakaz gharar.

Powiązany z zasadą gharar jest zakaz maysir. Zabrania on opierania transakcji na nieistniejących aktywach. Islam uważa je za niepewne, a więc mają znamiona zakazanego w islamie hazardu. Banki proroka nie mogą tworzyć ani inwestować w ryzykowne instrumenty pochodne czy też spekulować na rynku walutowym.

Ostatnią z kluczowych zasad jest zakat, czyli danina o charakterze charytatywnym. Każdy bogobojny muzułmanin zobowiązany jest raz w roku uiścić taki datek na cele dobroczynne.

Historia bankowości islamskiej

Pierwszy islamski bank powstał w 1963 roku w Egipcie w niewielkiej miejscowości Mit Ghamr. Funkcjonuje do dziś, jednak obecnie pełni on raczej rolę społeczną niż bankową.

Co ciekawe, nie była to koncepcja nowatorska. Już w 1930 roku muzułmanie w Indiach podjęli próbę stworzenia takiej instytucji, jednak nie zakończyła się ona sukces.

Jak wyglądały losy bankowości islamskiej w kolejnych latach? Wspólny projekt alternatywnego systemu banków handlowych przedstawiły Egipt i Pakistan w 1968 roku. Został on zaakceptowany przez państwa muzułmańskie, co doprowadziło do gwałtownego rozwoju tych instytucji. W latach siedemdziesiątych takie banki funkcjonowały już w 50 krajach. Większość z nich była finansowana przez Arabię Saudyjską.

Najważniejsze banki islamskie

Do najważniejszych instytucji bankowości islamskiej należą:

• Dubai Islamic Bank
• Bank Muzułmański Fajsala
• Kuwejcki Dom Finansowy
• Jordański Bank Muzułmański
• Muzułmański Bank Bahrajnu
• Bank Muamalat

Poza ostatnim, wszystkie zostały założone w latach siedemdziesiątych.

Produkty bankowości islamskiej

Najpopularniejszym produktem bankowości islamskiej jest instrument zwany mudaraba. Ten model współpracy klienta z bankiem jest zbliżony do polskiej umowy spółki komandytowej. Opiera się na kontrakcie dzielącym ryzyko pomiędzy podmiotem finansującym (rabbul-mal), który dostarcza kapitał a osobą zarządzającą całym przedsięwzięciem (mudariba). Tak jak komandytariusz, rabbul-mal jest ograniczony, lecz nie pozbawiony możliwości wpływania na rozwój inwestycji.

Zyski z określonego przedsięwzięcia dzieli się pomiędzy bank, który wyłożył gotówkę oraz osobę będącą mózgiem operacyjnym całego projektu, zgodnie z proporcjami ustalonymi w umowie mudaraba. Obie strony nie tylko wspólnie uczestniczą w zyskach, ale i w stratach, przy czym osoba zarządzająca ryzykuje jedynie brakiem wynagrodzenia za wykonaną pracę.

Do podstawowych produktów bankowości islamskiej zalicza się również murabaha. Jest to nieoprocentowany islamski “kredyt”, który w dodatku praktycznie nie wymaga się od klienta zabezpieczenia. Nic dziwnego, bank islamski nie ponosi żadnego ryzyka. Potencjalny kredytobiorca zwraca się do banku z wybraną uprzednio nieruchomością. Bank kupuje ją za fundusze własne i wynajmuje kredytobiorcy, który co miesiąc jest zobowiązany do zapłaty dwóch płatności.

Z jednej strony płaci raty “bezodsetkowe”, których suma daje kwotę zakupu nieruchomości przez bank. Z drugiej strony bank jako właściciel pobiera opłatę za wynajem mieszkania i to stanowi jego marżę, zysk. Wysokość marży jest niezmienna i dokładnie określona w umowie. W murabaha, który tak naprawdę stanowi instrument finansowania dłużnego, w przeciwieństwie do klasycznej formy kredytu od samego początku mamy jasność ile zapłacimy. Po uregulowaniu całej należności banku od razu lub po spłaceniu wszystkich rat, nieruchomość staje się własnością kredytobiorcy.

Kolejnym popularnym produktem w obszarze ryzyka jest idjara, która odpowiada leasingowi. Bank przekazuje na określony czas (zazwyczaj są to umowy krótkoterminowe) w użytkowanie pewne dobro inwestycyjne leasingobiorcy, po z góry ustalonej cenie. Warunkiem dopuszczalności tego instrumentu finansowego jest to, aby leasingodawca, jako właściciel danego dobra, ponosił ryzyko i odpowiedzialność związane z jego korzystaniem.

Kolejny ważny produkt bankowości islamskiej to musharaka. Jest to forma spółki, w której przynajmniej dwie osoby angażują swój kapitał i pracę we wspólne przedsięwzięcie. Zysk z takiej wspólnej inwestycji dzielony jest pomiędzy strony według zasad uzgodnionych w umowie, przy czym jest niedopuszczalne ustalenie stałej kwoty zysku do wypłaty. W przypadku wystąpienia straty, dzielona jest ona proporcjonalnie do wniesionego kapitału. Jest więc ona stosunkowo podobna do zachodnich spółek typu joint venture.

Ostatnim z podstawowych produktów bankowości islamskiej jest kard hasan. Jest to pożyczka na zasadzie dobrej woli, a dłużnik jest zobowiązany do zwrotu kwoty pożyczonej. Niektórzy muzułmanie uważają, że to jedyny rodzaj kredytu, który nie narusza zakazu riba, ponieważ jest to rodzaj pożyczki, która tak naprawdę nie rekompensuje wierzycielowi wartości pieniądza w czasie. Transakcja kard hasan prowadzi do realizacji różnorodnych celów o charakterze ekonomicznym i społecznym. Do grupy celów ekonomicznych zalicza się:

• Mobilizację bogactwa wśród wszystkich członków społeczeństwa
• Wzmocnienie gospodarki narodowej
• Ułatwienie ubogim tworzenia nowych miejsc pracy przez uznanie i wykorzystanie ich umiejętności oraz doświadczenia
• Możliwość ograniczenia ekonomicznej dyskryminacji w społeczeństwie

W grupie celów społecznych, realizowanych dzięki “życzliwym pożyczkom”, można odnaleźć z kolei:

• Pomoc ludziom potrzebującym
• Tworzenie lepszych relacji pomiędzy ludźmi bogatymi i ubogimi
• Możliwość przyciągnięcia do islamu wyznawców innych religii dzięki poznaniu i promocji jego piękna;

Bankowość islamska w obliczu kryzysu finansowego

W obliczu globalnego kryzysu finansowego, którego skutki są podstawą do podważania zasad, na których opiera się tradycyjny zachodni system bankowości, jego islamski odpowiednik stał się przedmiotem ożywionych dyskusji, chociażby ze względu na dynamiczny (dwucyfrowy) wzrost w tym okresie. Jako główny czynnik przewagi bankowości islamskiej nad klasycznym zachodnim systemem bankowości w czasach kryzysu finansowego wymienia się oparcie tej pierwszej na fundamentalnych zasadach moralnych, co przekłada się na następujące antykryzysowe kwestie:

• Kraje islamskie nie poniosły strat wskutek inwestycji w instrumenty pochodne, gdyż korzystanie z tego rodzaju instrumentów jest zakazane i uznawane za obrót niematerialnym towarem
• Wierni wyznający islam zachęcani są do brania czynnego udziału w obrocie gospodarczym. Takie działanie jest zgodne z wiarą muzułmańską, gdyż prowadzi do ogólnego dobrobytu społeczeństwa
• Banki islamskie stabilizują gospodarkę ze względu na fakt, że same dysponują zrównoważoną strukturą aktywów i pasywów. Ich działalność powoduje, że kapitał w kraju staje się mniej spekulacyjny, jest inwestowany w realną sferę gospodarki

Rozwój bankowości islamskiej w innych krajach

Bankowość islamska przeżywa obecnie dynamiczny rozwój w wielu państwach świata, nie tylko tych muzułmańskich. Największe banki zachodniej Europy (Societe Generale, Deutsche Bank oraz Bank of England) tworzą aktualnie własne oddziały islamskiej bankowości bezodsetkowej. Nawet w Polsce, wraz z coraz częstszymi inwestycjami pochodzącymi z krajów islamskich, pojawiają się niektóre formy pożyczek zgodnych z szariatem (np. murabaha, która jest zbieżna w pewnym zakresie z kredytem kupieckim), jednak należy zaznaczyć, że u nas w kraju pojawiają się one bardzo sporadycznie i na niewielką skalę.

Co warto podkreślić, banki islamskie stosują się do postanowień Bazylejskich. Potwierdza to tezę, iż islamskie banki, tak samo jak i instytucje zachodnie, pragną zapewniać swoim klientom rzetelną i fachową obsługę. Banki islamskie z zasady zachowują dystans w stosunku do nakładania kar umownych na opornie spłacających. W doktrynie przyjmuje się, iż w przypadku problemów ze spłatą, bank i klient powinni dojść do porozumienia. Doprowadzenie do konfliktów i dochodzenie swoich racji na drodze sądowej nie jest uważane za dobre rozwiązanie. Dlatego też, bank daje możliwość rozłożenia na raty zadłużenia. A dopiero w przypadku uporczywego uchylania się od płacenia może nałożyć karę umownej, pod warunkiem, że zostało to jasno określone w umowie. Decydenci i znawcy bankowości islamskiej chętnie podkreślają jej etyczny charakter i aspekt budowania długotrwałych relacji z klientem. W czasach pogoni za pieniądzem, bank, który podkreśla wagę moralnego zachowania i deklaruje chęć współpracy z klientem może odnieść sukces. Właśnie dlatego największe popularne instytucje klasycznej zachodniej bankowości decydują się oferować swoim klientom wybrane produkty bankowości islamskiej. Najsilniej te trendy widoczne są w Wielkiej Brytanii oraz Szwajcarii.

Bankowość islamska zdobywa coraz większą popularność, a hasła o etycznej stronie bankowości są hasłami chwytliwymi, które zyskują na znaczeniu zwłaszcza w czasach recesji. Nic więc dziwnego, że obecnie bankowość islamska wpisuje się na stałe w globalny krajobraz bankowy. Szacuje się, iż wartość aktywów banków islamskich sięga 3-4 bilionów dolarów, a tempo wzrostu tej bankowości przekracza 10% rocznie. Prawdopodobnie więc bankowość islamska będzie na przestrzeni lat wyłącznie zyskiwać na znaczeniu.